हा कुणाचा फॉल्ट?

 

स्तर-भ्रंश ही रचनासुद्धा भूगर्भातील बलांमुळेच तयार होते. परंतु, या रचनेत पृथ्वीचा पृष्ठभाग भंग पावतो व एका ठोकळ्यातच भेग पडून त्याचे दोन ठोकळे तयार होतात. हे दोन्ही ठोकळे त्या भेगेच्या पृष्ठभागावर एकमेकांना सापेक्ष हालचाली करतात. त्यामुळे स्तर-भ्रंशाची शास्त्रीय व्याख्या खडकांमध्ये पडलेली कोणतीही भेग, ज्या भेगेवर खडकांची सापेक्ष हालचाल झालेली आहे अशी करता येईल. स्तर-भ्रंश तयार होण्याच्या प्रक्रियेला ‘भ्रंशीकरण’ (Faulting) असे म्हणतात. जेव्हा एकाच ठोकळ्यात दोन विरुद्ध दिशांवर प्रभाव टाकणारी बले कार्य करतात, तेव्हा तुलनेने कमजोर भागावर तो खडक फाटून तेथे हा स्तर-भ्रंश तयार होतो. स्तर-भ्रंशाचेही अनेक प्रकार आहेत. परंतु, ते पाहण्याआधी आपण स्तर-भ्रंशाच्या रचनेचा अभ्यास करू. वलीसारखीच स्तर-भ्रंशातही अनेक विविध अंगे आहेत. ती पाहू.

 

१.भ्रंश प्रतल (Fault Plane) - ज्या भेगेवर खडकांच्या ठोकळ्यांची सापेक्ष हालचाल होते, त्या भेगेला ‘भ्रंश प्रतल’ असे म्हणतात.

४.घसरण (Slip) - ‘घसरण’ म्हणजे एकाच खडकाच्या दोन ठोकळ्यांचे, ते एकत्र असल्यापासून झालेले सापेक्ष विस्थापन होय.

अजूनही अनेक अंगे आहेत पण, आपण इथेच थांबू. आता आपण स्तर-भ्रंशाचे कशा प्रकारे वर्गीकरण करता येते ते बघू. हे वर्गीकरण काही मापदंडांवरून करण्यात आले आहे. ते मापदंड बघू.

१.ठोकळ्यांची भासमान हालचाल (Apparent Movement of Blocks) - स्तर-भ्रंशाचे दोन्ही ठोकळे एकमेकांशी सापेक्ष हालचाल कशी करतात, यावरून हा मापदंड ठरवण्यात आला आहे. या मापदंडावरून पडणारे स्तर-भ्रंशाचे प्रकार पुढीलप्रमाणे आहेत.

 

आ.होर्स्ट (Horst) - एक रचना घ्या. त्या रचनेत तीन ठोकळे आहेत. त्यापैकी डाव्या व मधल्या ठोकळ्यांत एक सामान्य स्तर-भ्रंश आहे. यात डावी भित्तिका ही लोंबणारी असून मधली भित्तिका ही पाया आहे. याशिवाय मधल्या व उजव्या ठोकळ्यांतही एक सामान्य स्तर-भ्रंश आहे. यात उजवी भित्तिका ही लोंबणारी असून मधली भित्तिका ही पाया आहे. म्हणजेच मधला ठोकळा ही कायमच पाया भित्तिका असून दोन्ही बाजूंचे ठोकळे हे लोंबणाऱ्या भित्तिका आहेत. दोन्ही बाजूंचे स्तर-भ्रंश सामान्य असल्यामुळे मधला ठोकळा हा इतर दोन्ही ठोकळ्यांपेक्षा वर आलेला असल्यासारखा दिसतो. याला ‘होर्स्ट’ असे म्हणतात.

इ.ग्रॅबेन (Graben) - ही रचना होर्स्टच्या अगदी उलट आहे. या रचनेत पुन्हा तीन ठोकळे आहेत व दोन भ्रंश प्रतले असतात. पण दोन्ही बाजूंचे ठोकळे या पाया भित्तिका असतात आणि मधली भित्तिका ही लोंबणारी असते. स्तर-भ्रंश सामान्य असल्यामुळे मधली भित्तिका ही इतर दोन ठोकळ्यांच्या तुलनेत खाली गेलेली दिसते. त्यामुळे एखाद्या दरीसारखा आकार निर्माण होतो. याला ‘ग्रॅबेन’ असे म्हणतात. 

अ.अनुलंबीय स्तर-भ्रंश (Vertical Fault) - ज्या स्तर-भ्रंशाचे भ्रंश प्रतल हे उभेच्या उभे असते, त्या स्तर-भ्रंशाला ‘अनुलंबीय स्तर-भ्रंश’ म्हणतात. या प्रकारात लोंबणारी भित्तिका किंवा पाया भित्तिकेचा प्रश्नच नसतो. कारण, भ्रंश प्रतलाला वरच व खालचा असे भागच नसतात.

इ.हिंज स्तर-भ्रंश (Hinge Fault) - या प्रकारात भ्रंश प्रतलाच्या बाजूच्या दोन्ही ठोकळ्यांची सापेक्ष हालचाल ही रेषीय नसून वर्तुळाकार असते. त्यामुळे या प्रकारात भ्रंश प्रतल हे बिजागराची भूमिका पार पाडते.

२.स्तर-भ्रंशाची शरीरस्थिती (Attitude of Fault) - स्तर-भ्रंश कोणत्या जागी तयार होतो यावरून हा प्रकार पाडण्यात आला आहे. यातील उपप्रकार बघू.