चला करूया - सफर कान्हेरीची

जगभरातील विविध पर्यटनस्थळांपैकी विशेष नावारूपाला आलेले एक स्थळ म्हणजे डोंगर खडकांच्या कुशीत वसलेल्या लेण्या. वाचकांनी कधी न कधी तरी या लेण्यांचा अनुभव नक्की घेतला असेल. भौगोलिकदृष्ट्या लेण्यांचे दोन प्रकार असतात, नैसर्गिक लेणी आणि मानवनिर्मित (खडक कोरून तयार केलेली) लेणी. नैसर्गिकरित्या तयार झालेल्या गुंफा या जमिनीतील पोकळी निर्माण झाल्यामुळे तयार होतात. पाच मीटरपर्यंत लांबी असलेल्या आणि माणूस जाऊ शकेल, अशा पोकळ्यांना गुफा म्हटले जाते. या गुंफा प्रामुख्याने चुनखडी, डोलोमाईट आणि इतर धातूंनी युक्त असतात. बहुतेकदा हवामानामुळे खडकावर होणार्‍या परिणामांमुळे या गुहा तयार होतात आणि बर्‍याचदा खोल भूगर्भात पसरतात. तसेच, नैसर्गिकरीत्या आढळणार्‍या खडकाचे उत्खनन करून संरचना, इमारती आणि शिल्पांचे बांधकाम करून तयार केलेल्या गुंफांना ‘रॉक कट’ संरचना म्हटले जाते.

भारतात १०० पेक्षा जास्त ‘रॉक कट’ गुहा आहेत. संरचनांचे तीन मुख्य उपयोग असतात. यामध्ये मंदिरे, थडगी आणि निवासस्थान यांचा समावेश आहे. बिहारमध्ये साधारणतः मौर्य साम्राज्यादरम्यान सुमारे तिसर्‍या शतकाच्या आसपास सर्वात जुनी ‘रॉक कट’ लेणी म्हणजेच बराबार लेणी बांधण्यात आली होती. तसेच पश्चिम दख्खन पठार प्रदेशात अनेक दगडी गुंफा आहेत. त्यापैकी काही गुहा मंदिरे आहेत, जी इ. स. पूर्व १०० आणि इ. स. १७० च्या दरम्यानची आहेत. यातील बहुतेक गुहा मंदिरे बौद्ध मठ आणि देवस्थान म्हणून उभी आहेत. बहुधा या लेण्यांमध्ये लाकडी संरचना होत्या. ज्या कालांतराने नष्ट झाल्या. महाराष्ट्रातील भाजा गुंफा, औरंगाबादमधील अजिंठा आणि एलोरा लेणी आणि कान्हेरी लेणी इ. स. पूर्व १ शतक ते १०व्या शतक या दरम्यानच्या काळातील ‘रॉक कट’ संरचना आहेत. कान्हेरीत १२९ लेण्या आहेत जिथे बौद्ध भिक्खू गौतम बुद्धांच्या शिकवणींचा प्रसार करण्यासाठी राहत होते, अभ्यास करत होते, ध्यान करत होते. पावसाळ्यात या गुहांचा निवारा म्हणूनही वापर केला जात असे.

सर्वसाधारणपणे लेण्यांमध्ये एक अद्वितीय परिसंस्था असते. लेणी आणि ‘कार्स्ट’ हे पृथ्वीवरील वैविध्यपूर्ण, महत्त्वाच्या आणि दुर्मीळ परिसंस्थांचे घर आहे. या गुंफा जमिनीच्या वर आणि खाली जैवविविधतेला प्रोत्साहन देतात. तथापि, नैसर्गिक गुहांच्या तुलनेत, ‘रॉक कट’ लेण्यांना त्यांच्या पर्यावरणाच्या ऐवजी त्यांच्या सांस्कृतिक आणि पुरातत्त्वीय महत्त्वासाठी भेट दिली जाते. या ‘रॉक कट’ गुहा अद्वितीय वास्तुकला, पर्यावरणशास्त्र आणि भूगर्भशास्त्र सादर करतात, तथा अनेक अर्थव्यवस्थांना महत्त्वपूर्ण आधारदेखील देतात. एकट्या भारतातच १०० हून अधिक ’रॉक कट’ गुहा पर्यटनासाठी खुल्या आहेत.

कान्हेरी लेणी समुद्रसपाटीपासून १५०० फूट उंचीवर आहे.प्राचीन शिलालेखात कृष्णगिरी किंवा कान्हेगिरी म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या कान्हेरीचा शाब्दिक अर्थ काळा पर्वत (कृष्ण म्हणजे काळा आणि गिरी म्हणजे पर्वत) असा होतो. बुद्धाची ३० हून अधिक अपूर्ण चित्रे आहेत.१२ महिने पाणी राहील, अशी पाणी साठवण्याची आधुनिक कार्य प्रणाली या संरचनेमध्ये समाविष्ट आहे.