पक्षी स्थलांतर - एक आश्चर्य

आता पक्षी स्थलांतर म्हणजे नक्की काय हे पाहू. पक्षी स्थलांतर म्हणजे विणीच्या स्थानाकडून मुबलक अन्नसाठा असलेल्या ठिकाणापर्यंत व परत विणीच्या स्थानाकडे होणारा पक्ष्यांचा वार्षिक प्रवास. या प्रवासात पक्षी काही किलोमीटरपासून काही हजार किलोमीटरचा प्रदेश ओलांडतात. यादरम्यान ते एक ते अनेक देशांना पार करतात. स्थलांतराचे एकूण १२ प्रकार आहेत. मात्र, यातील सर्वात अधिक आढळणारा प्रकार म्हणजे ऋतूनुसार होणारे स्थलांतर. यात उत्तरेकडील थंड प्रदेशातील पक्षी दक्षिणेकडील गरम प्रदेशात थंडीपासून स्वत:चे संरक्षण करण्याकरिता येतात. यात ते मुबलक अन्नसाठा व कमी स्पर्धा असलेल्या ठिकाणांची निवड करतात.

 

 

 

या स्थलांतर प्रक्रियेविषयी सर्वसाधारणपणे निर्माण होणार प्रश्न म्हणजे. पक्षी हे स्थलांतराची वेळ कशी ठरवतात? आपण पाहत असलेले पक्षी हे हजारो वर्षांच्या उत्क्रांतीतून तयार झालेले आहेत. त्यांना स्थलांतरणाकरिता लागणारी प्रेरणा ही त्यांच्या पुर्वजांकडून आलेल्या जनुकांमधून मिळाली आहे. त्यासोबत बदलणारे हवामान, दिवसांचा अवधी, अन्नाचा साठा, इ. नैसर्गिक घटनाही स्थलांतरणाला प्रेरणा देतात. हे स्थलांतर विविध पद्धतीने होत असते त्यामुळे अद्यापही त्याची अचूक यंत्रणा समजलेली नाही. आपल्याला एखाद्या ठिकाणी पोहोचायचे असेल, तर आपण नकाशा, तक्ते किंवा हल्लीच्या काळात ‘गुगलमॅप’ सारख्या उपकरणांचा वापर करतो. परंतु, या सगळ्याशिवाय हे पक्षी आपला मार्ग कसा ठरवतात? हे पक्षी दरवर्षी थोड्याफार फरकाने त्याच जागी कसे पोहोचतात? यामागचे कारण आहे पृथ्वीचे चुंबकत्व. पक्ष्यांना हे चुंबकत्व जाणवते आणि त्याआधारे ते आपला मार्ग ठरवतात. त्याच सोबत चंद्र-सूर्य, तारे यांची दिशा, हवेचा वेग व दिशा, विविध भूभाग अशा अनेक खुणगाठींच्या साहाय्याने ते दरवर्षी एकाच स्थळी पोहोचतात.

 

 

 

 

 

 

सर्वात उंच उडणारा पक्षी : दरवर्षी ’बार-हेडेड गीज’ हे पक्षी आपले विणीचे स्थान म्हणजे चीन किंवा मंगोलियावरुन स्थलांतर करून भारतात येतात. या प्रवासात ते हिमालय पर्वत ओलांडून म्हणजेच २९ हजार फूट उंचीवरून उडत येतात. इतर कोणताही पक्षी हे करू शकत नाही.

 

सर्वात लांबचा अखंड प्रवास करणारा पक्षी : ‘बार-टेल्ड गॅडविट’ हा पक्षी ११ हजार किमीचे अंतर म्हणजे अलास्का ते न्यूझीलॅण्डचा प्रवास न थांबता सहा दिवसांत पूर्ण करतो.

 

 

उडण्याचा विश्वविक्रम करणारा पक्षी : दरवर्षी ’आर्टीक टर्न’ हे पक्षी उत्तर ध्रुवाकडून दक्षिण ध्रुवाकडे स्थलांतर करतात व परत येतात. हे करताना ते साधारण वर्षभरात ७० हजार ९०० किमींचे अंतर पूर्ण करतात. पूर्ण आयुष्यात हा पक्षी चंद्राकडे तीनदा जाऊन येता येईल इतके अंतर उडतो.

 

 

 

 

स्थलांतर करताना पक्षी ज्या वायुमार्गांचा वापर करतात त्याला फ्लायवेज (उड्डाणमार्ग) असे म्हटले जाते. पूर्ण विश्वात असे नऊ मुख्य उड्डाणमार्ग आहेत. या मार्गांवरील अनेक ठिकाणी हे पक्षी विश्रांतीकरिता थांबतात. त्यामुळे या पक्ष्यांचा सुरक्षेचा विषय जागतिक पातळीचा असून त्यांच्या उड्डाणमार्गातील प्रत्येक प्रदेशाचे रक्षण करणे महत्त्वाचे आहे. हे उड्डाणमार्ग सुरक्षित झाल्यास यावर प्रवास करणार्‍या सर्व पक्ष्यांना अभय मिळेल व त्याकरिता जगभरातील अनेक संस्था कार्यरत आहेत. ’कांदळवन कक्ष’ (मँग्रोव्ह सेल) आणि ’महाराष्ट्र कांदळवन प्रतिष्ठान’ (मँग्रोव्ह फाऊंडेशन) हे ’बॉम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटी’च्या (बीएनएचएस) मदतीने महाराष्ट्रातील स्थलांतरित पक्ष्यांकरिता महत्त्वाच्या असणार्‍या पाणथळ जागांचा अभ्यास करीत आहे. तसेच, या पक्ष्यांचा स्थलांतरणाचा मार्ग व पद्धती यांचाही अभ्यास करीत आहेत. याकरीता त्यांना विशिष्ट प्रकारचे झेंडे व रिंगा लावल्या जातात. आपल्याकडे येणारे पक्षी हे मध्य-आशियाई उड्डाणमार्गावरुन येतात व वरील अभ्यासांमुळे त्यांचा मार्ग व देशातील महत्त्वाच्या थांब्यांची माहिती मिळणे शक्य होईल.