#RssNagpurVarg : असा आहे रा. स्व. संघाच्या संघ शिक्षा वर्गाचा संपूर्ण इतिहास!

संघ शिक्षा वर्गाची सुरुवात १९२७ मध्ये नागपुरात झाली होती. त्या काळात ते तीन आठवडे चालले होते. त्यावेळी त्यांना उन्हाळी वर्ग म्हटले जायचे. काही वर्षांनी त्यांचे नाव ‘अधिकारी शिक्षा वर्ग’झाले. पुढे १९५० मध्ये हे वर्ग 'संघ शिक्षा वर्ग' म्हणून ओळखले जाऊ लागले. सुरुवातीच्या काळात अनेक वर्षशेजारच्या घरांतून वर्गासाठीजेवण मिळत असेआणि स्थानिक शाळांमध्ये विद्यार्थ्यांची राहण्याची व्यवस्था होत असे.नागपूरची लोकांचीशाळा, धनवटे नगर विद्यालय (मिल सिटी स्कूल – तेव्हाचे नाव) आणि न्यू इंग्लिश स्कूलच्या इमारतीमध्ये हे सर्व मोफत उपलब्ध होत. याशिवाय वर्गात येणाऱ्या विद्यार्थ्यांकडून वैद्यकीय, वीज, पाणी इत्यादी खर्चासाठी शुल्क आकारले जात असे.

या वर्गांच्या यशस्वीतेसाठी डॉ.हेडगेवार यांना अण्णा सोहनी आणि मार्तंडराव जोग यांचे सहकार्य लाभले. सुरुवातीला वर्गातील शारीरिक कार्यक्रम संपल्यावर डॉ. हेडगेवार वर्गात आलेल्या सर्व स्वयंसेवकांना चिटणीसपुरा येथील एका विहरीवर पोहायला घेऊन जात. पुढे संख्या वाढत गेल्याने विहरीवर जाणे बंद झाले. १९३९ च्या सुमारास हे वर्ग डॉ. हेडगेवार स्मृती मंदिर, रेशीमबाग, नागपूर येथे सुरू झाले. तेव्हापासून आजतागायत हा संघ शिक्षा वर्ग तिथेच सुरु आहे. ही जमीन डॉ. हेडगेवार यांनी ७००रुपयाला विकत घेतली होती.

वर्गाचे शारीरिक आणि बौद्धिक कार्यक्रम पहाटे पाच ते रात्री नऊपर्यंत चालत. सुरुवातीला सकाळी दोन ते अडीच तास आणि संध्याकाळी दीड तास शारीरिक प्रशिक्षणासाठी देण्यात आले होते. दुपारी १२.३० ते ५.०० ही वेळ स्वयंसेवकांना विश्रांती, संवाद, चर्चा आणि नोंद घेण्यासाठी ठेवण्यात आली होती.

नागपुरात संघ शिक्षा वर्गांनायश येऊ लागल्यानंतरते १९३४ मध्ये पुण्यात घेण्यास सुरुवात झाली. त्यानंतर पुढच्या वर्षीपासून पुण्यात प्रथम आणि द्वितीय वर्षाचे वर्ग सुरू झाले. उन्हाळ्याच्या सुट्ट्यांमध्ये सोयीनुसार पुण्याचे वर्ग २२ एप्रिल ते २ जून आणि नागपूरचे वर्ग १ मे ते १० जून या कालावधीत असायचे. तेव्हा डॉ. हेडगेवार १५ मे पर्यंत पुण्यात आणि नंतर नागपुरात राहायचे.

पुण्यानंतर नाशिकमध्ये हे वर्ग सुरू झाले. सन १९४२-४३ मध्ये या वर्गांमध्ये सहभागी झालेल्या स्वयंसेवकांची संख्या पावणे तीन हजारांवरपोहोचली होती. दरम्यान, १९३८ मध्ये महाराष्ट्राबाहेर लाहोरमध्ये सुद्धा वर्ग सुरू झाले. यानंतर जसजसे काम पुढे सरकत गेले तसतसे इतर प्रांतात प्रथम व द्वितीय वर्षाचे संघ शिक्षा वर्ग आयोजित करण्यात आले. आता केवळ तृतीय वर्षाच्या शिक्षणासाठी स्वयंसेवकांना नागपुरात येणे बंधनकारक करण्यात आले आहे.

१९४० मध्ये नागपुरात झालेल्या संघ शिक्षा वर्गात उत्तरेपासून दक्षिणेपर्यंत आणि पूर्वेपासून पश्चिमेपर्यंत सर्व प्रांतातील शिक्षकार्थी स्वयंसेवक उपस्थित होते. दुर्दैवाने, त्याच वर्षी संघ शिक्षा वर्ग संपल्यानंतर काही दिवसांनीचसंघाचे संस्थापक डॉ. हेडगेवार यांचे २१ जून १९४० रोजी निधन झाले.

या महिन्यात शाळा-महाविद्यालयांना उन्हाळ्याच्या सुट्या असतात. परीक्षा संपल्यामुळे विद्यार्थी मोकळे राहतात. म्हणूनच तरुणांना संघाच्या कार्याची ओळख करून देण्यासाठी या महिन्यांत संघ शिक्षा वर्ग सुरू करण्यात आले. तेव्हापासून आजतागायत ही व्यवस्था कायम आहे.

या अखंड प्रवाहात आलेले व्यत्यय

१९४८-१९४९ मध्ये संघावरील बंदी आणि १९७६-१९७७ मध्ये आणीबाणीच्या काळात, १९९३ मधील बंदी आणि १९९१ मधील विशेष राष्ट्रीय परिस्थिती (माजी पंतप्रधान राजीव गांधी यांची हत्या आणि लोकसभा निवडणूक) या काळात संघ शिक्षा वर्ग बंद होते. मागील वर्षांमध्ये २०२०-२०२१कोरोना महामारीच्या काळात हे वर्ग स्थगित करण्यात आले होते.

 

२०२२ ४० वर्षांखालील १८,९८१ शिक्षार्थी आणि ४० वर्षांवरील २९२५ शिक्षार्थी वर्गात सहभागी झाले होते, यावर्षी देशभरातील १०१ प्रथम, द्वितीय आणि तृतीय वर्षाच्या वर्गात एकूण २१,९०६ विद्यार्थी होते.

पूर्वी नागपूरचे वर्ग ४० दिवसांचे होते ते आता तिसऱ्या वर्षी २५ दिवसांचे झाले आहेत. स्वातंत्र्यापूर्वीच्या काही वर्षांमध्ये तो ३० दिवसांचाही होता. सध्या प्रथम वर्ष व द्वितीय वर्ष देशभरात तर अंतिम तृतीय वर्ष रेशीमबाग, नागपूर येथे आयोजित केले जाते.

केंद्रीय शिक्षण वर्गाचे दोन प्रकार आहेत - (१) १८ ते ४० वयोगटातील सामान्य वर्ग आणि ४१ ते ६५ वर्षे वयोगटातील विशेष वर्ग. ६५ वर्षांच्यावर प्रवेश नाही.

सध्या २५ दिवसांच्या कालावधीत संघ शिक्षा वर्गातील सहभागी संघाच्या पूर्ण गणवेशात पथसंचलनही करतात. वर्ग दीक्षांत समारंभ नागपूर शहरातर्फे आयोजित केला जातो. यासोबतच राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या सरसंघचालकांचे भाषण होते, जे सध्याच्या राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय मुद्द्यांवर संघाच्या दृष्टिकोनाचे संक्षिप्त वर्णन असते. सामाजिक प्रश्नांवर जी थेट भारत आणि येथील नागरिकांशी संबंधित आहे, यावर संघाची रूपरेषा सरसंघचालक मांडतात. संघाच्या स्वयंसेवकांनाही यातून व्यापक दृष्टी मिळते. यावेळी प्रमुख पाहुणे म्हणून एका खास व्यक्तीला विशेष आमंत्रित केले जाते. गेल्या दशकात आलेल्या प्रमुख पाहुण्यांची यादी पुढीलप्रमाणे आहे.

वर्ष पाहुणे

२०१२ दैनिक पंजाब केसरीचे संचालक व संपादक अश्वनी कुमार

२०१३ आदिचुनचुनगिरी मठ, कर्नाटकचे प्रधान पुजारी श्री श्री श्री निर्मलानंदनाथ महास्वामी

२०१४ आर्ट ऑफ लिविंग फाउंडेशनचे संस्थापक श्री श्री रवि शंकर

२०१५ धर्मस्थल कर्नाटकचे धर्माधिकारी पद्मविभूषण डॉ. विरेन्द्र हेगडे

२०१६ साप्ताहिक ‘वर्तमान’ (कोलकाता) चे संपादक रंतिदेव सेनगुप्त

२०१७ नेपाळचे माजी आर्मी प्रमुख जनरल रुकमंगुड कटवाल

२०१८ भारताचे माजी राष्ट्रपति प्रणब मुखर्जी

२०२२ श्रीरामचंद्र मिशन, हैदराबादचे अध्यक्ष दाजी उपाख्य कमलेश पटेल

दिसंबर २०२२* श्री काशी महापीठ, वाराणसी चे १००८ जगद्गुरु डॉ. मल्लिकार्जुन विश्वाराध्य शिवाचार्य महास्वामी

२०२३ श्री सिद्धगिरी संस्थान मठ, कणेरी, कोल्हापूर के अदृश्य काडसिद्धेश्वर स्वामी

* २०२२ मध्ये तृतीय वर्षाचे वर्ग मे आणि डिसेंबर महिन्यात दोनदा आयोजित करण्यात आले होते.

या वर्गांमध्ये काय विशेष आहे:

१. सामाजिक समरसतेची भावना - या वेळी देशभरातून विद्यार्थी कोणत्याही जाती आणि रंगाच्या भेदभावाशिवाय एकत्र येतात.

२. गट जेवण – वर्गातील स्वयंसेवक एकत्र जेवतात. यातही कोणताही भेदभाव नाही.

३. सामूहिक जीवनाची भावना जागृत केली - एकत्र राहणे आणि वर्गांच्या सर्व क्रियाकलापांमध्ये एकत्र सहभागी होणे.

४. अखिल भारतीय दृष्टीकोनाची सर्वसमावेशक समज निर्माण होते.

५. शिस्तीची जाणीव निर्माण होते.

६. विविध माहितीचे ज्ञान – संघाच्या भौगोलिक रचना आणि संरचनांचा प्रत्यक्ष अनुभव येतो.

७. समाज आणि राष्ट्रासमोर उभ्या असलेल्या आव्हानांवर उपायांची समज येते.

८. स्वयंसेवकांमध्ये कार्यक्षमता निर्माण होते.

९. संघटनेची भावना - प्रत्येकामध्ये आपुलकीची भावना निर्माण होते.

१०. स्वावलंबन – वर्गादरम्यान, सर्व स्वयंसेवक स्वतःचे काम स्वतः करतात, त्यामुळे त्यांच्यामध्ये स्वतःचे काम करण्याची भावना निर्माण होते.

सरसंघचालकांची मुख्य विधाने :

डॉ.मोहनजी भागवत - “हे सर्व प्रशिक्षण का चालले आहे? भारत मातेचाजयजयकार संपूर्ण जगभरातकरायचा असल्याने ते चालू आहे. ते का केले पाहिजे? आम्हाला जगज्जेते व्हायचे आहे का? नाही, आम्हाला विजेते बनण्याची इच्छा नाही. आम्हाला कोणावरही विजय मिळवायचा नाही. आपण सर्वांना जोडले पाहिजे. संघाचे कामही कुणाला जिंकण्यासाठी चालत नाही, संघटित होण्यासाठी चालते. भारत देखील सुरुवातीपासून जगात राहत आहे, कोणाला जिंकण्यासाठी नाही तर सर्वांना एकत्र करण्यासाठी.” (नागपूर, ३रे वर्ष, ६ जून २०२२)

डॉ.मोहनजी भागवत - “आपले प्राथमिक शिक्षा वर्ग असतात. दर दोन-तीन वर्षांनी संघात येणाऱ्यांमधून निवडलेल्या स्वयंसेवकांना या वर्गात प्रवेश दिला जातो. दरवर्षी हजारो स्वयंसेवक या वर्गांमध्ये येतात. त्यांचे सरासरी वय ३० वर्षे आहे आणि त्यातील ९० टक्के लोक २० ते २५ या वयोगटातील आहेत.” (लोकसत्ता-आयडिया एक्सचेंज – २२ ऑक्टोबर २०१२)