ग्रीन शॉपिंग

कचरा निर्मितीचे प्रमाण भरमसाठ केलेल्या शॉपिंगमुळेदेखील होते असे म्हटल्यास ते चुकीचे होणार नाही. कारण, आपण बर्‍याचदा आवश्यकता नसतानाही अनेक गोष्टी आपल्या घरात आणत असतो. अशा सर्व गोष्टींची भाऊगर्दी घरात झाल्यावर कालांतराने त्या कचर्‍यात फेकल्या जातात. यावरचा उत्तम पर्याय म्हणजे ‘ग्रीन शॉपिंग’.

आजकालच्या मॉल संस्कृतीच्या जमान्यात ‘बाय वन गेट वन’ सारख्या घोषणा देऊन लोकांना उल्लू बनवून मार्केटिंगच्या तंत्राने खरेदी करण्यास भाग पाडले जाते. आपणही क्षणिक मानसिक बधिरतेने उगाचच अनेक गोष्टी विकत घेत असतो. परंतु, त्यावेळी आपण चार प्रश्न आपल्या मनाला विचारले पाहिजेत. ते असे... मला खरोखरच या वस्तूची गरज आहे का? मी हे वापरणार आहे का? माझ्याकडे ही वस्तू आधीच आहे का? मी कोणाकडून ती वापरण्यासाठी घेऊन थोड्या दिवसाने परत देऊ शकतो/शकते का? थोडक्यात सांगायचे तर नवीन गोष्टी विकत घेताना खरोखरच आवश्यक असेल तर ती गोष्ट विकत घ्यावी अन्यथा आपलाच आपल्याला नकार द्यावा. अमेरिकेसारख्या देशात ४२ टक्के हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन हे नवनवे पदार्थ, वस्तू, प्रक्रिया आणि त्याकरिता केलेली वाहतूक अशा गोष्टींमुळे निर्माण होत असतात.

आपल्याला परवडते म्हणून आपण अनेक गोष्टी विकत घेतो. परंतु, त्या तयार होत असताना ज्या काही औद्योगिक प्रक्रिया होतात त्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर पाणी, वीज, भूमी अशा साधनसंपदांचा र्‍हास होत असतो. त्यामुळे आपल्याला खरोखरच गरज असेल अशाच वस्तू विकत घ्याव्या, अन्यथा उधार, उसनवार, भाडेतत्त्वावर किंवा कोणाबरोबर तरी वाटून घेऊन जर वस्तू वापरल्या; तर आपण पर्यावरणाची हानी कमी करतो. आपल्या नादुरुस्त गोष्टी फेकण्यापेक्षा आपण त्यांचा मेंटेनन्स व्यवस्थित ठेवावा, त्या दुरुस्त कराव्यात आणि कचर्‍याची भर करू नये. वस्तू फेकण्यापेक्षा त्याचा पुनर्वापर करणे हे केव्हाही उत्तमच.

‘ग्रीन शॉपिंग’च्या तत्त्वात ग्राहकांना विविध औद्योगिक कंपन्यांच्या उत्पादनांवर आणि त्याच्या प्रक्रियांवर लक्ष ठेवण्यास प्रवृत्त केले जाते. जे उत्पादन निर्माण करताना आजूबाजूच्या पर्यावरणावर कमीत कमी परिणाम घडतो अशीच उत्पादने विकत घ्या, अशा पद्धतीचे ग्राहक शिक्षण केले जाते. उत्पादन निर्मिती करणारे उद्योग शाश्वत पद्धतीत आणि हरित मूल्यांनी उत्पादन करतात की नाही हा अंकुश ग्राहकांनी कंपन्यांवर आणणे आवश्यक आहे. आजकाल काही देशांमध्ये उत्पादनावर ‘इको लेबल आणि पर्यावरण मानके’ असणे अनिवार्य करण्यात आले आहे. यासाठी ‘एन्व्हायरमेंटल प्रोटेक्शन एजन्सी’ यांच्या कार्यक्रमांतर्गत संशोधन करून ग्राहकांना खरेदी करण्याच्या अगोदर प्रशिक्षण दिले जाते.

यापैकी काही उदाहरणे म्हणजे ‘एनर्जी स्टार’ हे लेबल ऊर्जा बचत करणार्‍या उत्पादनांवर लावलेले आढळते. अशी उत्पादने वापरल्यास भविष्यात येणार्‍या ऊर्जा बिलाच्या कपातीसाठी देखील मदत होऊ शकते. आपल्याकडील रेफ्रिजरेटरवरसुद्धा अशा प्रकारचे एनर्जी स्टार टेबल असलेले दिसून येतात. नादुरुस्त रेफ्रिजरेटर कचर्‍यात फेकणेकिंवा भंगारवाल्याला देणे, यामुळे मोठ्या प्रमाणात ई-वेस्ट निर्मिती होत असते. म्हणून अगोदरच अशा प्रकारचे विद्युत उत्पादन विकत घेताना आपण डोळसपणे निर्णय घेतला पाहिजे. ‘वॉटर सेन्स’ असे लेबल काही उत्पादनांवर आढळून येते. ‘डिझाईन फॉर द एन्व्हायरमेंट’ असे लेबल असलेले उत्पादन निवडताना ग्राहक आपल्या पर्यावरणाची काळजी घेतो. तसेच, आपल्या कुटुंबीयांच्या सुरक्षिततेसाठी योग्य निवड करतो हे लक्षात येते.

आपल्याला नेहमीच्या वापरात लागणार्‍या वस्तू एकदम जास्त साठ्यात घेणे हा देखील एक ‘ग्रीन शॉपिंग’चा पर्याय आहे. थोड्या थोड्या प्रमाणात वस्तू आणल्यामुळे त्याच्या आच्छादनाने आणि त्यांना विकत आणण्यासाठी केलेल्या वाहतुकीमुळे जास्त प्रमाणात प्रदूषण होऊ शकते.

डिस्पोजेबल, म्हणजेच वापरून फेकून देणे हे लोकांना सोयीचे वाटत असले तरी पुन्हा पुन्हा वापरता येते अशाच वस्तू वापराव्या. पूर्वी आपण जास्त योग्य प्रकारे निर्णय घेत होतो, आता वेळेअभावी किंवा आळसापोटी या सवयी आपणच बदलल्या नाहीत का? छोटा हात रुमाल किंवा नॅपकिन हे वापरणे केव्हाही चांगले. त्याऐवजी टिश्यू पेपरचा वापर आपण सुरू केला. याने कचरा निर्मिती तर होतेच शिवाय मोठ्या प्रमाणात वृक्षतोडही संभवते. मात्र, आजकाल कोणत्याही उपहारगृहात गेले तरी लोक टिश्यू पेपरचा आग्रह धरताना दिसतात. घरात सफाईसाठी ठरावीक प्रकारचे कापडी फडके वापरण्ङ्माऐवजी आधुनिक शैलीतील लोक ‘बाऊंटी’ कागदाचा वापर करू लागले आहेत. हे तद्दन चुकीचे आहे. तसेच डायपर, पाण्याच्या प्लास्टिक बाटल्या, प्लास्टिक चमचे, स्ट्रॉ, डिशेस या वस्तू जितक्या टाळता येतील तितक्या बरे. आपल्या पातळीवरच आपलाकचरा कमी करून ग्रीन शॉपिंगची चांगली सवय अंगीकारत पर्यावरण संवर्धनात आपला खारीचा वाटा उचलायला काय हरकत आहे?