‘कोरोना’च्या आव्हानाचा माध्यमविश्वाने केलेला सामना आणि भवितव्य

गेल्या दीड-पावणेदोन वर्षापासून संपूर्ण जग या ‘कोविड-१९’च्या साथीच्या आजारामुळे त्रस्त आहे. आपल्या जीवनातील सर्वच क्षेत्रांवर याचा परिणाम झालेला दिसतो. सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, कौटुंबिक असे अनेक बदल या काळात झाले आणि जगातील जवळजवळ सर्वच उद्योगधंद्यांना याची झळ पोहोचली आहे. मग यापासून माध्यम क्षेत्र किंवा माध्यम व्यवसाय हे कसे वंचित राहू शकतात? ‘पीएचडी चेंबर ऑफ कॉमर्स अ‍ॅण्ड इंडस्ट्री’च्या अहवालानुसार, या ‘कोविड’चा माध्यम आणि मनोरंजन क्षेत्रावर मोठा परिणाम झाला आहे. या अहवालात असे म्हटले आहे की, या साथीमुळे प्रिंट मीडिया, इलेक्ट्रॉनिक मीडिया किंवा आऊटडोर मीडिया आणि इव्हेंट या सगळ्यांच्या उत्पन्नात मोठी घट झाली आहे. या ‘कोविड’च्या साथीमुळे ज्या ज्या क्षेत्रांवर खूप मोठा परिणाम झाला, त्यापैकी प्रसारमाध्यम हे एक महत्त्वाचे क्षेत्र आहे. मोठ्या प्रमाणात झळ पोहोचलेला, असा प्रिंट मीडियाचा उद्योग आहे की ज्यांच्या जाहिरातीच्या उत्पन्नाचे मोठ्या प्रमाणात नुकसान झाले आणि अनेक वृत्तपत्रे किंवा काही मासिके ही या काळात बंद झाली. तसेच इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांनासुद्धा जाहिरातीच्या उत्पन्नामध्ये प्रचंड नुकसान सहन करावे लागले आणि ‘लॉकडाऊन’मुळे रस्त्यावर रहदारी नसल्याने ‘आऊटडोअर’ मीडियासंबंधित उद्योगधंद्यांचे प्रचंड मोठे नुकसान झाले. एक प्रकारची अस्थिरता सगळ्या माध्यम व्यवसाय क्षेत्रात आपल्याला पाहायला मिळते. रेडिओ, टीव्ही, प्रिंट मीडिया, आऊटडोर मीडिया यांच्या जाहिराती उत्पन्नामध्ये सध्या लाक्षणिक घट झाल्याचे हे परिणाम.

 

 

या विषयाचे विश्लेषण ज्यावेळेस आपण करू, त्यावेळेस आंतरराष्ट्रीय पातळीवर याची काय परिस्थिती आहे, ही बाब सुद्धा आपण ध्यानात घेतली पाहिजे. त्याचप्रमाणे कदाचित काही नवीन संधी आणि नवीन आव्हाने यांचा विचार करणेसुद्धा तितकेच आवश्यक आहे. या सर्व बाबींचा विचार करण्यापूर्वी जागतिक पातळीवर अजून कोणती धोकादायक परिस्थिती निर्माण झाली, याचा विचारदेखील आवश्यक आहे. जवळजवळ सर्वच देशांनी गेल्या दीड वर्षामध्ये ‘कोविड’मुळे उद्भवलेल्या आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी प्रयत्न केले आहेत. काही प्रमाणात ते यशस्वीदेखील झाले आहेत. मात्र, या सगळ्यात शासनाकडून काही अशी पाऊले उचलली गेली, ज्यामुळे प्रेसची स्वायत्तता धोक्यात आली आणि अगदी ब्राझिलपासून ते पाकिस्तानपर्यंत आपल्याला अशा पद्धतीची टीका दिसून येते. एकीकडे वृत्तपत्र, रेडिओ, दूरचित्रवाणीवरील वाहिन्या आणि वेबसाईटवर ज्या बातम्या येत होत्या, त्यामुळे त्या परिस्थितीची भयानकता दिसत होती. दुसरीकडे सार्वजनिक स्तरावर निषेध व्यक्त होत होता. त्यामुळे अनेक लोकशाही असलेल्या आणि नसलेल्या देशातील सत्ताधारी नेत्यांमध्येसुद्धा असुरक्षिततेची भावना निर्माण झाली आणि त्यामुळे सत्य सांगण्याऐवजी ते लपवण्याचा प्रयत्न काही ठिकाणी केला गेला. त्यामुळे आपण बघतो की, खूप ठिकाणी धोरणात्मकरीत्या काही वृत्तपत्र व माध्यम बंद केली गेली. महाराष्ट्रामध्येसुद्धा अनेक वृत्तपत्रांनी त्यांच्या आवृत्या बंद केल्या. अनेक वाहिन्यांनी त्यांचे प्रसारण बंद केले आणि या सर्वांचा भारतीय माध्यम आणि मनोरंजन क्षेत्रावर एकत्रित परिणाम होऊन जवळजवळ दोन लाख कोटी रुपयांचे आर्थिक नुकसान झाले.

 

 

‘वॉल्टडिझनी’ या कंपनीने तीन मोठे ‘ओटीटी’ प्लॅटफॉर्म-‘हॉटस्टार’, ‘डिझनी प्लस’ आणि ‘हुलू’ यांच्यावर नियंत्रण मिळवले आहे. ‘नेटफ्लिक्स’चा नफा कित्येक पटीने वाढलेला आहे. भारतातील ‘नेटफ्लिक्स’च्या ग्राहकांची वाढती संख्या आपल्याला या आधारे नक्कीच दिसून येते. अर्थात, भारतामध्ये ‘नेटफ्लिक्स’ किंवा ‘अ‍ॅमेझॉन’ला होणारा फायदा यामागील खूप मोठे कारण म्हणजे, भारतामध्ये असणारी प्रचंड प्रेक्षकसंख्या. या प्रेक्षकसंख्येमुळे त्यांना खूप मोठ्या प्रमाणावर प्रतिसाद मिळतो. मात्र, दुसरीकडे दूरचित्रवाणीच्या महसुलामध्ये जवळजवळ २० ते ४० टक्के महसूल कमी झाला आहे आणि वृत्तपत्रांचा विचार केल्यास वृत्तपत्र व इतर प्रिंट मीडियामध्ये जवळजवळ ७० ते ८० टक्के नुकसान झालेले दिसून येते. त्याच्यामुळे बरीचशी माध्यमं बंद झाली. चित्रपटांविषयी विचार केल्यास अनेक ’सिंगल स्क्रीन’ सिनेमा बंद झाले किंवा आता ते विकायला काढले गेले आहेत आणि ज्या निर्मिती संस्था आहेत, त्यांचेसुद्धा अधिग्रहण झालेले आहे किंवा सुरू आहे अथवा खूप मोठ्या प्रमाणावर विलिनीकरणसुद्धा होते आहे. त्यामुळे आपल्याला या सगळ्या गोष्टींचा विचार करावा लागतो.

गुंतवणूक आता कशी आहे, पुढे कशी होऊ शकते, याचा विचार करावा लागेल. काही नवीन करार करावे लागतील आणि प्रसंगी कदाचित कर्जसुद्धा घ्यावे लागेल. ज्यावेळेस आपण येणार्‍या काळामध्ये पुन्हा माध्यमांच्या बाजारपेठेचा विचार करतो, तेव्हा आपल्याला आता सध्याचे कर्मचारी कोण आहेत, त्यांच्या नोकर्‍या शाबूत आहेत का, त्यांना आपण जे वेतन देत आहोत, त्यामध्ये ते सुखी आहेत का, या सगळ्या गोष्टींचा विचार आपल्याला करावा लागेल. त्याचप्रमाणे आपण अधिक उत्पन्न कसे मिळवू शकतो, हा विचार करावा लागेल आणि यासाठी अर्थातच शासनाचीसुद्धा खूप मोठी मदत या माध्यम व्यवसायाला लागणार आहे. त्यामुळे माध्यम व्यवसायातील ज्या अग्रणी कंपन्या आहेत, त्यांनी सरकारशी थेट चर्चा करणे आवश्यक आहे. काही थेट गोष्टी ज्या व्यवस्थापनाशी संबंधित असतात, त्याबद्दल पुन्हा नव्याने विचार करण्याची गरज आहे. विद्यमान जाहिरातदार आणि इतर ग्राहकांशी संबंध कायम ठेवले तर भविष्यामध्ये त्यांना परत येणे सोप्पे होईल.