मराठी विश्वकोश ; प्रतिभावंतांनी रेखाटलेला विश्वासार्ह ज्ञानालेख

मराठी भाषा ही ज्ञानभाषा व्हायला हवी, असे अनेकांना वाटते. विश्वकोश यात महत्त्वाची भूमिका निभावतो. मराठीमध्ये विश्वकोश निर्मितीचे काम १९६०च्या दशकापासून सुरु करण्यात आले असून आता आधुनिक युगानुसार त्यात बदलही होत आहेत. इंटरनेट, मोबाईल व अ‍ॅपच्या माध्यमातून आता विश्वकोश एका क्लिकवर आला आहे. जाणून घेऊया विश्वकोशाचा आजपर्यंतचा प्रवास आणि त्याची नव्या काळातली पावले...

कोशीय लेखन हे भाषेच्या अस्तित्वाचा प्रधान आणि मूलभूत पाया असते. भाषेला मातृभाषा, लोकभाषा आणि व्यवहारभाषा म्हणून जे एक अस्तित्व असतं, ते अस्तित्व ज्ञानभाषा म्हणून परिवर्तित व्हायला कोशीय लेखनाचाच पाया लागतो. याच मुख्य प्रेरणेने महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री यशवंतराव चव्हाण यांनी महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळाची उभारणी केली. मराठी विश्वकोश हा त्यातील एक बृहद् प्रकल्प होय. तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी यांनी या प्रकल्पांचे सारथ्य केले. मराठी माणसाला सर्वस्तरीय ज्ञान आणि माहिती मराठी भाषेतून मिळावी आणि त्यायोगे मराठी भाषा समृद्ध व्हावी, हा त्यामागे महत्त्वाचा उद्देश होता. १९६० च्या दशकापासून सुरू असणार्‍या या प्रकल्पाचे २० संहिता खंड प्रकाशित झाले आहेत. कोश वाङ्मयात अत्यंत महत्त्वाचा समजला जाणारा सूचिखंडही प्रकाशित झाला आहे. या २० संहिता खंडांमध्ये विज्ञान-तंत्रज्ञान आणि मानव्यविद्या या दोन विद्याशाखांमधील सर्व विषयांतील घटकांची माहिती देणारे १८ हजार ४२० लेख प्रकाशित झालेले आहेत. विज्ञान आणि तंत्रज्ञान तसेच मानव्यविद्येतील अर्थशास्त्र, भूगोल, तत्त्वज्ञान, पाश्चिमात्त्य साहित्य या विषयांवरील लेखन लक्षात घेता हे मराठी भाषेच्या दृष्टीने झालेले अभूतपूर्व कार्य आहे. भारतीय संविधानाच्या आठव्या अनुसूचीमध्ये ज्या २२ भाषांचा उल्लेख आहे, त्या भाषांत मराठी विश्वकोशासारखे सर्वसमावेशक, सर्वविषयक संग्राहक आणि परिभाषायुक्त कार्य झालेले नाही.

- डॉ.जगतानंद भटकर
सहायक संपादक

(महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ)