‘आर्य’ म्हणजे काय?

आपल्या संस्कृत कोशवाङ्मयात ‘आर्य’ शब्दाचा नेमका काय अर्थ दिलेला आहे, ते लक्षात घेतले म्हणजे या वादाचा संपूर्ण फोलपणा चटकन कळतो. आपण क्रमाने त्यामध्ये काय काय अर्थ दिलेले आहेत, ते पाहूया. इसवी सनाच्या सुमारे चौथ्या शतकात ‘अमरसिंह’ या विद्वानाने संपादित केलेला एक कोश ‘नामलिंगानुशासन’ अथवा ‘अमरकोश’ नावाने ओळखला जातो. त्या कोशानुसार ‘आर्य’ शब्दाचे (१) ‘थोर कुळात जन्मलेला (महाकुल)’, (२) ‘कुलीन’, (३) ‘सभ्य’, (४) ‘सज्जन’, (५) ‘साधू’ हे अर्थ आहेत. ‘मथुरेश’ नामक विद्वानाने लिहिलेल्या ‘शब्दरत्नावली’ (इसवी सनाचे सतरावे शतक) या कोशामध्ये या शिवाय (६) ‘पूज्य’, (७) ‘श्रेष्ठ’, (८) ‘बुद्ध (ज्ञानप्राप्ती झालेला)’ हे अर्थही दिलेले आहेत. पुढच्या काळात इसवी सनाच्या एकोणिसाव्या शतकात राजा ‘राधाकांतदेव बहादुर’ यांनी संकलित केलेल्या ‘शब्दकल्पद्रुम’ या कोशात आर्य शब्दाचे या व्यतिरिक्त अजून (९) ‘लोकांनी स्वीकारलेला (मान्य)’, (१०) ‘थोर चरित्राचा (उदारचरित)’, (११) ‘चित्त शांत असलेला’, (१२) ‘न्यायाच्या मार्गाने जाणारा (न्यायपथावलंबी)’, (१३) ‘लोकांमध्ये प्रचलित / संमत असलेले आचरण करणारा (प्रकृताचारशील)’, (१४) ‘सतत आपली कर्तव्ये पार पाडणारा (सततकर्तव्यकर्मानुष्ठाता)’, (१५) ‘धार्मिक वृत्तीचा (धार्मिक, धर्मशील)’, (१६) ‘योग्य (उचित)’, असेही अर्थ दिलेले आहेत. त्या सुमारासच एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात ‘तारानाथ भट्टाचार्य’ यांनीही असाच एक ‘वाचस्पत्यम्’ नावाचा मोठा कोश संपादित केला. त्यात ‘आर्य’ शब्दाचे या व्यतिरिक्त पुढील काही अर्थ दिलेले आहेत: (१७) ‘मालक (स्वामिन्)’, (१८) ‘गुरू’, (१९) ‘मित्र (सुहृद्)’, (२०) ‘नागरिक (जन)’, (२१) ‘सासरा (श्वशुर)’ इत्यादी. याशिवाय विसाव्या शतकाच्या आधी निर्माण झालेल्या इतरही कोशांमध्ये जिज्ञासूंनी अवश्य शोधून पाहावे.

तर वाचकहो, वर दिल्याप्रमाणे या सर्व कोशांनी दिलेल्या सर्व अर्थांचा विचार केला, की काय लक्षात येते? ‘आर्य’ हा शब्द आपल्याला कोणत्या अंगाने ‘वंशवाचक’ वाटतो? ‘आर्य’ हा शब्द वंशवाचक नाही, तर तो ‘गुणवाचक’ आहे. वर दिलेले सर्व अर्थ त्या व्यक्तीच्या ठायी असलेल्या गुणांचे वर्णन करतात. ती व्यक्ती कोणत्या वंशात (Race) जन्मलेली होती, त्या वंशाचे वर्णन करत नाहीत. या ‘आर्य’ शब्दात सर विल्यम जोन्स आणि मॅक्स म्यूलर यांच्यासारख्या विद्वानांना मागच्या २ क्रमांकाच्या लेखात वर्णन केल्याप्रमाणे ‘गोरा’, ‘उंच’, ‘धिप्पाड’, ‘घार्या डोळ्यांचा’, ‘धारदार/सरळ नाक असलेला’, ‘युद्धशास्त्रात प्रवीण’, ‘आक्रमक वृत्तीचा’ वगैरे वगैरे अर्थ कुठून दिसले, कुणास ठाऊक! त्यांनी हा जो विशिष्ट अर्थ लावलेला आहे, त्याच्या उत्पत्तीविषयी विचार पुढच्या लेखात आपण सविस्तरपणे करूच. पण, आमच्या भाषेतला एखादा शब्द आम्ही कोणत्या अर्थाने वापरतो, हे आम्हालाच जास्त चांगले माहित असते ना! ते परक्यांनी त्यांच्या सोयीच्या गोष्टींचा प्रबंध लिहून आम्हाला का सांगायला हवे? आपल्या सोयीनुसार शब्दार्थाशी केलेली ही छेडछाड आणि एकूणच हा खोडसाळपणा भारतात सुमारे एकोणिसाव्या शतकापासूनच पुढे सुरु झालेला दिसतो, तो ही अगदी शांतपणे आणि बेमालूमपणे. यामुळेच मागच्या लेखात लिहिल्याप्रमाणे इथे ‘दाल में कुछ काला’ नव्हे, तर ‘सब दाल ही काली है’, असेच म्हणावे लागते. खरे तर आमच्या प्राचीन संस्कृतीची ही सगळी डाळ अगदी शुद्ध, स्वच्छ, निर्मळ आहे. पण, ती सगळीच आज आम्हाला ‘काळी’ का दिसते? तर पाश्चात्त्यांचा हा काळा चष्मा आपणही लावल्यामुळे! तो काढावा, की दृष्टी स्वच्छ!!

खरे तर परकीयांनी अशी दुसर्यांच्या क्षेत्रात ढवळाढवळ करणे, ही गोष्ट जगाच्या इतिहासात फार नवीन नाही. पण खंत कशाची वाटते, तर याच्या विरोधात तत्कालीन भारतीय विद्वानांनी फारसा काही आवाज उठवल्याचे किंवा देशभरातून मिळून एकमुखाने याचे खंडन केल्याचे दिसत नाही, याची! अतिशय सन्माननीय असे थोडेच अपवाद इथे दिसतात. उदाहरणासाठी म्हणून या बाबतीत स्वामी विवेकानंद यांचे एक विधान पाहूया. आपले अनुयायी श्री. अलसिंगा पेरूमल यांना डिसेंबर १८९५ मध्ये न्यूयॉर्कहून लिहिलेल्या एका पत्रात ते म्हणतात, “In translating the Suktas, pay particular attention to the Bhashyakaras and pay no attention whatever to the Orientalists. They do not understand a single thing about our Shastras. ...... Explain according to our Sages and not according to the so-called European Scholars. What do they know?.'' अर्थात, सूक्तांचे भाषांतर करताना पाश्चात्त्य पंडितांच्याकडे अजिबात पाहू नका. आपले भाष्यकार काय म्हणतात, तेच बारकाईने पाहा.

तात्पर्य, आपले ऋषी-मुनी जे सांगतात, त्याप्रमाणेच विवरण करा, या युरोपियन पंडितांच्या नादी लागू नका. त्यांना यातले काय समजते? (पाहा: The Complete Works of Swami Vivekananda, १९८९ : पत्र क्र. ५.१.५५) विवेकानंदांनी केलेली ही सूचना आजच्या काळातल्या भारतीय अभ्यासकांना आणि विद्वानांना जेव्हा पटायला लागेल, तोच खरा सुदिन!

शब्दांच्या अर्थाशी पाश्चात्त्यांनी केलेली छेडछाड जर जवळून पहायची असेल, तर सामान्यांच्या जगात ‘दुर्लक्षित’ राहिलेले परंतु संस्कृत शब्दकोशातच आढळणारे एक उदाहरण पाहूया. इ. स. १८९० मध्ये प्रकाशित झालेला आणि स्व. श्री. वामन शिवराम आपटे यांनी संपादित केलेला संस्कृत – इंग्लिश शब्दकोश (“The Practical Sanskrit-English Dictionary”) आज संस्कृत साहित्याच्या जगात प्रमाणभूत मानला गेलेला कोश आहे. याच शब्दकोशाच्या आधारे याच्या काही online आवृत्त्याही इतर पाश्चात्त्य संस्थांनी बनविलेल्या आहेत. त्यापैकी एक ( https://dsal.uchicago.edu/dictionaries/apte/ ) अमेरिकेच्या कोलंबिया विद्यापीठ आणि शिकागो विद्यापीठ यांच्या संयुक्त विद्यमाने बनविण्यात आलेली आहे. त्याच्या मूळ छापील आवृत्तीत ‘आर्य’ शब्दाचा जो अर्थ दिलेला आहे, त्याचे चित्र डावीकडे आणि त्याच्या वेब-आवृत्तीतल्या अर्थाचे चित्र उजवीकडे असे इथे शेजारी-शेजारी दिलेली आहेत:

यामध्ये आपटेंच्या मूळ छापील आवृत्तीत दिलेला अर्थ ‘आर्य’ म्हणजे, ‘Aryan’ worthy of Arya, respectable, noble, high etc.’ उजवीकडील वेब आवृत्तीत मात्र त्याच्या प्रकाशकांनी अजून एक जास्तीचा अर्थ घुसडला. तो उजवीकडील चित्रामध्ये आपण पाहू शकता. त्यामध्ये पहिलाच अर्थ दिला की, “Āryan, an inhabitant of आर्यावर्त, -of the race migrated into India in Vedic times”. अर्थात “आर्य म्हणजे आर्यावर्तात राहणारा - वैदिक काळात भारतात स्थलांतरित होऊन आलेल्या वंशाचा”. हा अर्थ आपटेंनी मूळ छापील आवृत्तीत दिलेला नाही. तो या वेब-आवृत्तीच्या प्रकाशकांनी नंतर घुसडून दिलेला जादाचा अर्थ आहे! तो ही चक्क पहिल्या क्रमांकाच्या जागेवर!! तर वाचकहो, पाश्चात्त्यांच्या या खोडसाळपणाला तुम्ही काय नाव द्याल?