'सही' माहात्म्य

बँकेतील प्रत्येक व्यवहार - मग तो कर्ज विषयक असो वा ठेव ठेवण्याचा, किंवा सुरक्षित कप्प्याशी संबंधित - हा ग्राहक व बँक यांच्यातील करारच असतो. या करारातील अटी वा शर्तींचा भंग झाल्यास ग्राहक अथवा बँक यांपैकी कोणीही न्यायालयाचा दरवाजा ठोठावू शकते. अर्थात या सर्वच व्यवहारांना ‘कराराचा कायदा’ लागू आहे. ‘कराराच्या कायद्यातील एक प्रमुख भाग म्हटला तर, त्यातील अटी व शर्तींना उभयतांची मान्यता असणे हा होय. ही मान्यता दर्शवणारे चिन्ह म्हणजेच सही!

होय! सही म्हणजे चिन्हच! इंग्रजीत ‘sign’ म्हणतात. त्याचा अर्थ चिन्ह असाच आहे ना! या चिन्हाला भाषाच नसते! काही वेळा सही इंग्रजीत नसेल तर, ‘न्यायदंडाधिका-यांकडून ती प्रमाणित करून आणा’ असला वेडा हट्ट धरणारी माणसे पाहण्यात आहेत. आहेत. वस्तुत: आपण जर अगदी इंग्रजी उत्तम जाणणा-याची सही पाहिलीत, तरी त्याने जे काही गुंडगोळे काढले असेल, ते इंग्रजीत आहे, असे का म्हणावे हेच उलगडत नाही. आपण नांगरगट्ट्या हा शब्द ऐकला असेल; सही करू न शकणा-या अंगठेबहाद्दर शेतक-यास ‘नांगरगट्ट्या’ म्हटले जाते. पूर्वी कधीकाळी सही ऐवजी हा शेतकरी नांगराचे चित्र काढी. तीच त्याची सही! काही विधवा स्त्रिया याच प्रकारे तुळशीमाळ काढीत असत.

बँकेत व्यवहारांच्या सोयींसाठी ग्राहकाची नमुन्याची सही घेतली जाते; व पुढे प्रत्येक व्यवहारासाठी ग्राहकाची सही याच नमुन्याप्रमाणे आहे ना याची खातरजमा करून घेतो. पण हा सहीचा नमुना केवळ सोयीसाठीच! बँकरला ग्राहकाच्या ख-या सहीचा आदर करायचा आहे. त्याची बनावट सही कोणी केल्यास बँक अडचणीत येऊ शकते; म्हणून हा आग्रह!

एक प्राध्यापक महाशय होते; आपण त्यांना प्रा.दी.ड.शहाणे म्हणूया! त्यांनी एकदा बँकेस पत्र दिले. ते त्या पत्रात म्हणतात, “ मी माझ्या जावयाच्या नावे एक मोठया रकमेचा धनादेश दिला होता. मला ही रक्कम देण्याची मुळीच इच्छा नव्हती; पण घरच्यांच्या दडपणामुळे मी तो दिला. त्यावर जाणून बुजून मी आपल्याकडे असणा-या इंग्रजी नमुन्यातील सहीहून भिन्न, अशी देवनागरीतील सही धनादेशावर केली; माझी खात्री होती की आपण हा धनादेश ‘सही जुळत नाही’ म्हणून परत कराल; पण आपण तो अदा केलात. ही बँकेची नि:संशय चूक आहे. मला बँकेने सदर रक्कम परत करावी.” या पत्रावर मात्र या प्राध्यापक महाशयांनी नेहमीची इंग्रजी नमुन्यातील सही मोठ्या झोकात केली होती. बँकेने रक्कम परत करण्यास सपशेल नकार दिला. बँकेने सांगितले, “आपल्या पत्राप्रमाणे, आपण धनादेशावर देवनागरीत सही केली होती; म्हणजेच सही तुमचीच होती, खरी होती; बनावट नव्हती. बँकने ख-या सहीचा आदर केला असल्याने, जरी ती नमुन्याहून भिन्न असली तरी व्यवहारास तुमची पूर्ण मान्यता होती हेच सिद्ध होते. अर्थात रक्कम परत देण्याचा प्रश्न उद्भवत नाही!”

अनेकदा खातेदाराच्या मूळ दिलेल्या सहीच्या नमुन्यात कालांतराने फरक पडतो. अशावेळी त्या खातेदारास समक्ष बोलावून, तो स्वत:च आहे याची खात्री करून, सहीचा नमुना बदलून घेतला जातोच ना! काही वेळा निरक्षर माणूस पुढे साक्षर बनतो व सही करू लागतो; तर काही वेळा साक्षर व्यक्ती, काही शारीरिक आजारपणामुळे असेल, सही करू शकत नाही; तेव्हा त्याचा अंगठा उठवून घेतातच ना!

अंगठ्याचाच विषय निघाला आहे तेव्हा त्या संबंधात काही खुलासे आवश्यक ठरतात. हा अंगठ्याचा ठसा डाव्या हाताचा, की उजव्या हाताचा? स्त्रियांच्या उजव्या, पुरुषांच्या डाव्या – असे काहीही नाही. स्त्रियांच्या अथवा पुरुषांच्या कोणत्याही हाताच्या अंगठ्याचा ठसा चालेल! इतकेच काय अंगठ्याऐवजी कोणत्याही बोटाचा – प्रसंगी शरीराच्या कोणत्याही भागाचा ठसा चालू शकतो. मात्र तो ठसा व्यवस्थित घेतलेला असला पाहिजे. ब-याचदा अंगठ्याच्या ठशांच्या रेषा नीट दिसतच नाहीत; एक तर पॅडवरील शाई खूपच जास्त असते किंवा ती मुळीच नसते. जर अंगठ्याच्या रेषा व्यवस्थित दिसत नसतील तर उद्या न्यायालयात सिद्ध कसे करणार, की संमती देणारी ही तीच व्यक्ती आहे म्हणून!

पूर्वी या अंगठ्याच्या ठशाजवळ ति-हाईत व्यक्तीची साक्षीदार म्हणून सही घेण्याची प्रथा होती; तिला ‘अंगठा बांधणे’ (attestation) म्हणत. मात्र हल्ली ही साक्षीदार घेण्याची प्रथा बंद झाली आहे. त्या ऐवजी (पूर्वीप्रमाणेच) केवळ एक शिक्का उमटवला जातो; “ हा निशाणी अंगठा ...... .... व्यक्तीचा  असे.”

अंगठ्याचा ठसा देऊन व्यवहार करणारी व्यक्ती प्रत्येकवेळी समक्ष बँकेत यायलाच हवी. घरून  आणलेला अंगठा चालणार नाही. अंगठ्याचा ठसा संबंधित अधिका-याच्यासमोरच घेतला गेला पाहिजे. काही वेळा ग्राहक रुग्णशय्येवर असल्याने बँकेत येऊ शकत नाहीत; अशावेळी बँकेच्या जबाबदार अधिका-याने त्याच्या घरी जाणे अपेक्षित आहे. अनेकदा याला पर्याय म्हणून डॉक्टरांचे प्रमाणपत्र घेतले जाते; हे योग्य की अयोग्य - या चर्चेत न शिरता, एवढेच सांगावेसे वाटते की, असे वैद्यकीय प्रमाणपत्र ज्या दिवशी व्यवहार व्हायचा आहे, त्याच तारखेचे हवे,; व त्यात डॉक्टरांचा स्पष्ट शेरा असावा की रुग्णाच्या अंगठ्याचा ठसा घेतला तेव्हा तो रुग्ण व्यवहार समजू शकण्याच्या मानसिक स्थितीत होता. (अन्यथा बेशुद्धीत अंगठा उमटवून घेतलेला असायचा!)

जे नियम निरक्षर व्यक्तीस लागू आहेत तेच अंध व्यक्तींसाठीही लागू होतात.

बुरखाधारी स्त्री जर निरक्षर असेल तर, तिच्या अंगठयाचा ठसा घेताना सुद्धा तिचा चेहरा पाहून खात्री करून घेतल्याशिवाय व्यवहारास संमती देणे धोक्याचेच होय!  

हल्ली बँका १० वर्षांवरील शाळेत जाणा-या मुलां-मुलींची खाती पालकांच्या मदतीशिवाय उघडून घेतात; ही १० वर्षांची मर्यादा ठरविताना आता त्यांना सामान्य आर्थिक व्यवहार समजू लागले आहेत, हे गृहित  असते.  अशा वेळी त्यांची सही मान्य करण्यास हरकत नाही. जर पालकांच्या मदतीने खाते उघडायचे झाले तर ते “अज्ञान ... ... ... अज्ञान पालनकर्ता......” या प्रकारचे खाते उघडले जाते. अशावेळी अज्ञान व्यक्ती १८ वर्षांपेक्षा कितीही कमी वयाची असली तरी चालते. येथे खातेदाराच्या (म्हणजेच अज्ञान व्यक्तीच्या) वतीने पालनकर्ता (नैसर्गिक / कायदेशीर) आपली सही करतो. मात्र प्रत्येक वेळी त्याने आपण अज्ञानाच्या वतीने सही करीत आहोत, हे सहीच्या खाली स्पष्ट केलेले असले पाहिजे. ही पालकाची सही संबंधित अज्ञान व्यक्ती १८ वर्षांची होईपर्यंतच चालेल. तो (किंवा ती) सज्ञान होताच पालकांचे सही करण्याचे अधिकार गळून पडतील. पालकांनी पूर्वी (संबंधित मुलगा मुलगी अज्ञान असताना) सही केलेला धनादेश जर सदरहू व्यक्ती सज्ञान झाल्यानंतर बँकेत सादर झाला तरी तो आता परत करणेच भाग असेल. (काही वेळा आई-वडिलांखेरीज अन्य नातेवाईक पालक म्हणून सही करू इच्छितात; कायद्याप्रमाणे यास मान्यता देता येत नाही.)

वयाची १८ वर्षे पूर्ण होताच, पालकांचे आधिकार संपून, अज्ञान व्यक्तीचे स्वत:चे अधिकार सुरू हाता. यापुढे नव्याने सज्ञान झालेली व्यक्तीच खाते चालवील; पण या व्यक्तीची सही बँकेच्या दफ्तरी नसतेच! अपेक्षित असेल की पालक पाल्यास बँकेत आणतील, त्याची ओळख करून देतील; त्याची सही दफ्तरी घेऊन पुढील व्यवहार सुरू होतील. पण पालक येवोत अथवा न येवोत, या नव्या सज्ञान व्यक्तीची ओळख पटवून घेऊन व्यवहार पुढे चालू होतील.

काही वेळा ग्राहक आपले खाते चालवण्याचे अधिकार कोणा अन्य व्यक्तीस अधिकारपत्रान्वये देतात.  अशी व्यक्ती मूळ खातेदाराच्या वतीने प्रतिनिधी म्हणून सही करते. प्रतिनिधी म्हणून दुस-यास अधिकार दिले, तरी मूळ खातेदाराचे अधिकार शाबूत राहतातच! प्रतिनिधी नेहमीच त्याच्या सहीने, स्वत:स नव्हे तर, मूळ खातेदारास बांधतो. (प्रतिनिधी अल्पवयीन व्यक्ती असली तरी चालते; मात्र मूळ खातेदार सज्ञानच हवा.) जर संयुक्त खातेदारांना असा प्रतिनिधी नेमायचा असेल तर सर्व खातेदारांची संमती आवश्यक असेल. सही करताना प्रतिनिधीने प्रत्येक वेळी आपण ज्याच्यावतीने सही करीत आहोत, त्याचे नाव स्पष्टपणे लिहणे आवश्यक असेल. मूळ ग्राहकाच्या मृत्यूनंतर, किंवा त्याच्या दिवाळखोरीनंतर, अथवा त्यास वेड लागले तर प्रतिनिधीचे सही करण्याचे अधिकार पूर्णत: संपुष्टात येतात. मात्र प्रतिनिधीच्या मृत्यूचा खात्यावरील व्यवहारांवर काहीच परिणाम होत नाही. मूळ खातेदार हे अधिकारपत्र कधीही रद्द देखील करू शकतो. आणि म्हणूनच प्रतिनिधीस सही करू देण्यापूर्वी त्याचे सही करण्याचे अधिकार शाबूत आहेत ना हे तपासणे भाग आहे. त्याच बरोबर प्रतिनिधीची पूर्ण ओळख पटवून घेणे ही तितकेच  आवश्यक  आहे.     

खाते संयुक्त (जोड) स्वरूपाचे असेल, तर खाते कसे चालवले जाणार -  दोहोंपैकी/ अनेकांच्यापैकी एकट्याच्या सहीने की दोघांच्या/सर्वांच्या एकत्रित सहीने याचा स्पष्ट खुलासा खाते उघडण्याच्या अर्जात असलाच पाहिजे. ग्राहकांनी दिलेल्या सूचनांचे काटेकोरपणे पालन करणे बँकेस भाग आहे. ग्राहकांनी काहीच सूचना दिल्या नसतील तर त्याचा अर्थ खाते दोघांच्या / सर्वांच्या एकत्र सहीनेच चालवायचे हा असेल. “नवरा-बायको तर आहेत, तेव्हा कोणी ही एक खाते चालवणार, हे ओघानेच आले!” हा फारच भाबडेपणा झाला!

जर दोघांच्या एकत्र सहीने खाते चालवले जात असेल तर, धनादेशावरील दोघांपैकी एकाची सही जरी बनावट असेल तर खात्यातील व्यवहार कायदेशीर ठरणार नाहीत.

आजकाल सर्वत्र सी.टी.एस्. (चेक ट्रंकेशन सिस्टिम)वाल्या धनादेशांचा बोलबाला आहे. या पद्धतीत मूळ धनादेश, त्याची वसुली करणा-या बँकेकडेच संग्रहित राहतो; केवळ त्याची  इलेक्ट्रॉनिक प्रतिमा धनादेश अदा करणा-या बँकेकडे पाठवली जाते. या प्रकारात खाडाखोड चालत नाही. अन्यथा पूर्वी खाडाखोडीच्या जागी धनादेश जारी करेणा-याची पूर्ण सही असेल तर बँका धानदेश अदा करीत असत.  आजही जेथे क्लिअरिंगचा संबंध नाही (उदाहरणार्थ –बँकेतल्या बँकेत अंतर्गत अंतरण) तेथे खातेदाराची पूर्ण सही असणारा – खाडाखोडवाला धानदेश चालू शकेल. सहीची केवळ आद्याक्षरे (इनिशिएल्स) मात्र चालणार नाहीत.

सध्या इ.सी.एस्. / एन्.इ.एफ्.टी./ आर्.टी.जी.एस्.चा जमाना आहे. लाभांश (डिव्हिडंड) वाटपासाठी धनादेशांचा (डिव्हिडंड /इंटरेस्ट वॉरंट) वापर जवळजवळ संपलाच आहे. पूर्वी अशा प्रकरणी मोठ्या प्रमाणावर छापील किंवा रबरी शिक्क्यातील सह्यांचा वापर व्हायचा. अशा प्रकारच्या सह्यांना ‘फेसिमल’ अशी संज्ञा आहे. आजही फेसिमल सह्यांचा वापर पूर्णत: थांबला आहे असे नव्हे; क्वचित त्या दिसतात ही! फेसिमलचा वापर करू देण्यापूर्वी बँका संबंधित कंपनीकडून क्षतिपूर्ती दस्तऐवज  (Indemnity Bond) लिहून घेतात. कारण येथे सही करणारी व्यक्ती प्रत्येक दस्त (धनादेश) पाहू शकत नसते. छापील सहीचा गैरवापर होऊ शकतो. क्षतिपूर्ती दस्तऐवज घेतल्याने बँकेस एक प्रकारे संरक्षण प्राप्त होते.     

सुरक्षा कप्पा व्यवहारासाठी सहीच्या नमुन्यासोबतच सांकेतिक (परावलीचा) शब्द नोंदवण्याची प्रथा आहे. हा शब्द देखील सहीचाच एक भाग समजायला हवा. सही जमली, पण सांकेतिक शब्द सांगता आला नाही तर बँकरला जादा काळजी घेण्यावाचून पर्याय नाही.

कर्ज-प्रकरणातील दस्तऐवजांवर कर्जदाराच्या सह्या घेताना त्या बँकेच्या आवारातच घ्यायला हव्यात; परिसराबाहेर नव्हे!  सोने तारण व्यवहार, मुदतठेवींवरील कर्ज व्यवहार करताना सही तपसताना कर्जदारांच्या, बँकेच्या संग्रही असणा-या नमुन्याप्रमाणे सह्या बरोबर असल्याची खातरजमा करून घेण्याची प्रथा आहेच! पण सर्वच कर्ज व्यवहारांबात ती पाळणे इष्ट!

कर्ज-प्रकरणातील छापील दस्तऐवजात (set of documents) ब-याच रिकाम्या जागा असतात. दस्तऐवज घेण्यापूर्वीच त्या सर्व भरणे अपेक्षित! या रिकाम्या जागा अर्थात पेनने भरलेल्या असतात. त्या प्रत्येक ठिकाणी दस्तऐवज लिहून देण-या कर्जदाराची (एकापेक्षा अधिक कर्जदार असतील तर सर्व कर्जदारांची), (संदर्भानुसार) जामीनदारांची पूर्ण सही/सह्या घेतली/घेतल्या गेल्या पाहिजेत. सह्यांऐवजी त्यांची केवळ आद्याक्षरे (initsiaals) चालणार नाहीत.    

जेव्हा खाते एखाद्या व्यवसायाच्या नावे चालवले जाते (उदाहरणार्थ – ‘सुरेखा किराणा भांडार’ – या नावाला धारण केलेले नाव (adopted name) म्हणतात.) अशा वेळी व्यवसायाच्या नावाचा शिक्का वापरला जातो. एकट्याच्या मालकीचा व्यवसाय असेल तर, ‘प्रोप्रायटर’, जर भागीदारी असेल तर ‘भागीदार’ असा स्पष्ट उल्लेख शिक्क्यात असयला हवा. हा शिक्का सहीचाच भाग मानला जातो. अर्थात शिक्का नसेल, तर व्यवहार पुढे सरकणार नाही. तीच गोष्ट मर्यादित स्वरूपाच्या भागीदारीची अथवा हिंदू संयुक्त कुटुंबातील ‘कर्त्या’ची! या व्यक्ती प्रतिनिधी म्हणून काम करतात. त्यांनी  सही सोबत आपापली प्रतिनिधीची भूमिका स्पष्ट केलेली असायलाच हवी! (सहीखाली तसे स्पष्टपणे लिहायला हवे.)

सोसायटी. सहकारी सोसायटी, विश्वस्त मंडळी, लिमिटेड कंपन्या यांच्या बाबतीत सह्या कोणी कराव्यात हे त्यांच्या त्यांच्या नियमावलीत सांगितलेले असते. या नियमावलींच्या प्रती बँकेच्या संग्रही असायलाच हव्यात; त्या वाचून त्याप्रमाणे व्यवहार होत आहेत ना, हे पाहणे बँकरला भाग आहे. संस्थेच्या संचालक मंडळाचा संबंधित व्यक्तींना आधिकार देणारा ठराव दफ्तरी असणे आवश्यक असेल. त्यांचे नियमांनुसार पालन करणे ही बँकेची जबाबदारी.

लिमिटेड कंपन्यांच्या बाबतीत ‘कंपनी-सील’ला महत्त्व असते. कंपनी ही कायद्याने स्वतंत्र व्यक्ती मानली गेली असून ‘सील’ हे तिच्या सहीचे प्रतीक होय! म्हणूनच विविध कागदपत्रांवर ‘सील’चा आग्रह धरला जातो. पण गमतीची गोष्ट अशी की हे सील अत्यावश्यक आहे, असे कंपनी कायद्यात कोठेच सांगितलेले नाही. तो त्यांच्या अंतर्गत नियमनासाठी असणा-या नियमावलीचा भाग!  याच नियमावलीत ‘सील’चा वापर कसा करावा, किती संचालकांच्या उपस्थितीत तो करावा, वगैरे नियम सांगितलेले असतात. बहुसंख्य कंपन्यांमध्ये सील आवश्यक असते; अर्थात बँकरने या सीलचा आग्रह धरणे उचितच! पण जर एखाद्या कंपनीने दाखवून दिले की त्यांच्या नियमावलीत सील आवश्यक असल्याचे म्हटलेले नाही, तर मात्र अपवाद करण्यास हरकत नाही.

आजकाल इंटरनेट बँकिंग, मोबाईल बँकिंग, ए.टी.एम्. आदी व्यवहारासांठी सांकेतिक अक्षरांचा / आकड्यांचा वापर होतो; हे सारे सहीचेच प्रकार होत.

सह्यांची पडताळणी

खातेदाराची सही खरी असेल तरच बँकरला संरक्षण उपलब्ध आहे. धनादेशाची रक्कम खातेदाराच्या खाती नावे टाकता येते; सही खोटी आहे असे सिद्ध झाल्यास बँकेस रक्कम भरून देणे भाग पडते. तीचा खरेपणा तपासण्यासाठीच सहीची पडताळणी गरजेची असते. आणि त्याकरिता सहीचा नमुना दफ्तरी ठेवला जातो. हल्ली संगणकीय युगात सह्या स्कॅन स्वरूपात पडद्यावर सहज उपलब्ध होतात; मात्र त्यांचे वेळच्यावेळी स्कॅनिंग होणे आवश्यक!  कोअर बँकिंगमुळे कोणत्याही शाखेतून व्यवहार करता येतात. पण जर वेळच्यावेळी सही स्कॅन केली गेली नसेल तर अन्य शाखांमधून व्यवहार करताना ग्राहक सेवेत अडथळे निर्माण होतात. बँकेची प्रतिमा खराब होते!  

सही तपासताना एक गोष्ट लक्षात ठेवायला हवी की कोणाही व्यक्तीच्या दोन सह्या जशाच्या तशा कधीच जुळत नसतात. थोडा का होईना त्यात फरक होतोच, होतो! जर अगदी तंतोतंत सही जुळत असेल, तर कोणी तरी मूळ सहीची नक्कल  (imitation) केलेली असण्याचीच शक्यता अधिक! नेमक्या याच कारणासाठी सही पडताळणीचे काम आपण संगणकावर सोपवू शकत नाही. कारण मग संगणक प्रत्येक सहीच नाकारेल! हे काम माणसांनीच करायचे आहे.

एका व्यक्तीच्या कोणत्याच दोन सह्या तंतोतंत जुळत नसल्यानेच, सही तपासताना आपण पहायची असते ती सही करण्या-याची रीत! (mode of the signature)  त्यासाठी, सही तपासताना सहीचा नमुना व तपासली जाणारी सही उलटी करावी. अन्यथा सह्या केवळ वाचल्या जातील; त्यांची तुलना होणार नाही! सही उलटी केल्याने आपण आता सहीचे चित्र पाहणार आहोत. व दोन चित्रांची तुलना करणार आहोत. सहीची एकूण लांबी, उंची, त्यातील विशिष्ट चिन्हे, पूर्णविराम, टिंबे, रेषांचा तिरकेपणा, त्यांचे फटकारे यांवर भर द्यायचा आहे; अक्षरांवर नव्हे! आणि म्हणूनच सहीला भाषा नसते. ते एक चिन्ह असते!

अर्थात सही पडताळण्याचे काम मोठ्या कौशल्याचे! प्रत्येक ख-या सहीचा आदर करीत असतानाच, खोट्या सहीचा प्रत्येक व्यवहार नाकारायचाच आहे. बँकर अनुभवाने तयार होत जातो.

सह्यांसंबंधात जाणकार व्यक्ती आणखीही काही महत्त्वाच्या गोष्टी सांगू शकतील. हा विषय निश्चितच चिंतनाचा होय!

-श्रीकांत जोशी