सज्जनांना त्रास देणार्‍या, देवांना तुरुंगात टाकणार्‍या, सीतेचा मानभंग करणार्‍या लंकासम्राट रावणाचा अंत रामाने केला होता आणि सार्‍यांना जाचातून मुक्त केले होते. रामचरित्राचा हा वेगळा अर्थ, सामाजिक आशय स्वामींच्या लक्षात आल्याने दिल्लीसम्राट कपटी, ..

माणूस जन्माला आल्यानंतर जीवनात त्याला अनेक स्थित्यंतरे पाहावी लागतात. त्यातून त्यांचा स्वभाव, प्रवृत्ती तयार होत जाऊन व्यक्तिमत्व तयार होते. त्यात संगतीचा मोठा परिणाम दिसून येतो. मन वायूरूप असल्याने चंचल, अस्थिर असते. तथापि मनाची एक विशेषता म्हणजे ..

सर्व गुणांचा साठा रामाच्या ठिकाणी आहे. रामकथांतून ते गुण उलगडत जातात. त्यामुळे भक्त रामकथा ऐकताना तल्लीन होऊन जातो. रामाच्या उपदेशाचा अभ्यास करताना देहभावना नाहिशी होते. ’मी देह आहे’ या कल्पनेत अडकलेल्या भक्ताची देहबुद्धी कमी होते, तेव्हा मन विस्तार ..

समर्थांच्या मते, भगवंताने रामावतारात खूप कष्ट सहन केले. सर्व प्रकारच्या यातना सोसून अतुल पराक्रमाने रामांनी रावणाचा वध करून त्याच्या बंदिवासातील देवतांना मुक्त केले. राम हा सर्वदृष्ट्या आदर्श आहे. रामाची ओळख कोदंडधारी राम अशीच आहे, तो पराक्रमी आहे, ..

हिरण्यकश्यपू हा दैत्य क्रूर, दुष्ट, महापापी होता. त्याला कशाचीही भीती वाटत नसे. त्याने तपस्या करून वर मिळवला होता की त्याला मनुष्य अथवा हिंस्त्रपशू मारू शकणार नाही. त्याला शस्त्राने मरण येणार नाही. त्याला घरात किंवा घराबाहेर मृत्यू येणार नाही. ..

अजामेळाच्या या कथेतील तात्पर्यार्थ शोधताना भगवंताविषयी पूर्ण श्रद्धा, आदर व भक्तिभाव मनात ठेवला पाहिजे, तरच या कथा भागवतकारांनी का अंगीकारल्या, याचा उलगडा होईल. या कथेचा वरवर अर्थ पाहणार्‍याला असे वाटेल की, आयुष्यभर वाटेल ते पापाचरण करूनसुद्धा मरतेसमयी ..

प्राथमिक शिक्षणात मुलांच्या अंगी असलेल्या जिज्ञासा, उत्सुकता, बालसुलभ अद्भुत कथा, परिकथा, या कथांनी आनंद देण्याऐवजी, बालवयात न समजणार्‍या विज्ञाननिष्ठा, देशप्रेम, सामाजिक जाणिवा, पुढार्‍यांची जीवन कहाणी इत्यादींचा समावेश अभ्यासक्रमात केल्याने संस्कारक्षम ..

‘वाद-विवाद-संवाद’ या विषयावर मागील आठ श्लोकांतून समर्थांनी आपले विचार वेगवेगळ्या पद्धतीने मांडले आहेत. वादविवादाला उद्युक्त करणार्‍या अहंभावाला विवेकाने आवरता येते. विवेकाने अहंकाराला दूर सारून आपल्या आचारविचारात पालट करायचा असेल, तर परमेश्वराची ..

समर्थांच्या मते, आपली कृती, आपण करीत असलेली क्रिया महत्त्वाची आहे. नुसत्या क्रियाशून्य बडबडीला काही अर्थ नसतो. अशी बडबड, असा उपदेश लोक तेवढ्यापुरता ऐकतात व विसरतात. कारण, त्यामागे सांगणार्‍याच्या शब्दाला कृतीचे पाठबळ नसल्याने ते सांगणे, तो उपदेश ..

वादविवाद बाजूला सारून आपले हित कशात आहे, याचा विचार केला, तर वाद टाळून संवाद करणे साधता येते. त्यासाठी आपल्या अहंकाराला मुरड घालून आपल्या अंतःकरणात डोकावून हित पाहावे लागते. ती एक कला आहे. समर्थ अशा कलेत निष्णात आहेत. त्यामुळे समर्थांचा उपदेश ऐकण्याबरोबर ..

समर्थ साक्षेप म्हणजे सततोद्योगाला महत्त्व देतात. माणसाने सतत उद्योगी असावे, असे स्वामींना वाटते. त्यामुळे वेळेचे महत्त्व, वेळेची किंमत ते जाणतात. ज्यातून काहीही निष्पन्न निघत नाही, अशा शुष्क वादविवादात माणसाने वेळ घालवावा, हे समर्थांना मान्य नाही. ..

सर्वसाधारणपणे कोप येण्यासारखे म्हणजेच आपल्या मनाविरुद्ध बाह्य परिस्थिती निर्माण झाली, तर राग आवरता येत नाही. बाहेरची परिस्थिती आपल्या हातात नसते, त्यामुळे रागही आपल्या हाती नसतो, असे सकृददर्शनी वाटते. तथापि क्रोध, माणसाचे किती नुकसान करतो हे समजले ..

विवेकाचे महत्त्व जाणणारा समर्थांसारखा तत्त्ववेत्ता संत क्वचितच आढळून येतो. दासबोधात व मनाच्या श्लोकांत समर्थांनी जागोजाग विवेकाचे महत्त्व सांगितले आहे. सर्व समाजाला विवेकाची शिकवण देऊन समर्थांनी त्याद्वारा लोकांना व्यवहारात आणि परमार्थसाधनेत शहाणे ..

रामाच्या साहचर्याबरोबर त्याच्या गुणांच्या कथा, आदर्शाच्या कथा करून स्तुतिस्तोमे गायिली, ऐकली अथवा त्यांचे कीर्तन, विवरण केले, तर रामाच्या गुणांचा आदर्शाचा प्रभाव आपल्या मनावर होऊन त्यापैकी थोडेफार का होईना गुण, आदर्श आत्मसात करावेसे वाटू लागतात. ..

राम आणि रामनाम यानेच आपली सर्व संकटे दूर होऊन आपण ‘पूर्णकाम’ होऊ. यासाठी सकाळी रामाचे, त्याच्या गुणांचे चिंतन करून आपल्या दिवसाची सुरुवात करावी. रामनाम हे सर्व साधनांचे सार आहे तेव्हा उगीच शंका, संशय न घेता रामनामाची प्रचिती घ्यावी. ..

समर्थांसारख्या अधिकारी व्यक्तीने जनसामान्यांविषयीच्या वाटणार्‍या कळकळीने लोकांसाठी रामनामाचा उपदेश केला असला तरी काही लोकांचे मन त्याविषयी साशंक असते. ते नेहमी नामाच्या विरोधी भूमिका घेऊन रामनाम घेत नाहीत. त्यांच्या मनात सदैव संशयच असतो, अशांना ..

स्वामींनी राम आणि विठ्ठल यांना कधीच वेगळे मानले नाही. स्वामींनी पंढरपूरला भेट दिली. तेव्हा, पांडुरंगाने दासांना रामरूपात दर्शन दिले होते. तो अद्वैत साक्षात्कार पाहून स्वामींच्या तोंडून उद्गार निघाले - ‘येथे का तू उभा श्रीरामा। मनमोहन मेघश्यामा।’ ..

भक्त प्रल्हादासारखे भक्त दुर्मीळ असतात. कुठल्याही संकटांनी डगमगून न जाता, आपल्या ध्येयापासून यत्किंचितही दूर न होणे, हा प्रल्हादाचा आदर्श सतत डोळ्यासमोर ठेवून आदराने रामनाम घेत राहिल्यास आपण उद्धरून जाऊ. समर्थांना बालक भक्त प्रल्हादाचे मोठे कौतुक ..

शांत चित्ताने विचार करून जगाकडे पाहिले, तर लक्षात येते की, सर्व जीवांचा अन्नदाता, पालनपोषणकर्ता परमेश्वर आहे. याबाबतचे सविस्तर विवरण आपण मागील लेखात पाहिले. या परमेश्वराला कोठे पाहावे हे स्वामींनी दासबोधात सांगितले आहे. ..

एखादे ध्येय साध्य करायचे तर प्रपंचातही त्याचा ध्यास लागतो. त्या ध्येयाकरिता वेडे व्हावे लागते. त्याचा छंद लागतो, असे झाले तर ते साध्य करता येते. रामनामाच्या बाबतीत आपण भगवान शंकरांचा आदर्श समोर ठेवावा, असे समर्थांना वाटते. कारण, ‘विशेषे हरा मानसी ..

ज्याला रामाचा आठव नाही व ज्याच्या मुखातून कधीही रामनाम येत नाही, त्याचे मोठे नुकसान होते हे वर सांगितले आहेच. याचा नीट विचार केला, तर पारमार्थिक नुकसानी बरोबर प्रापंचिक बाबतीतही नुकसान संभवते. जे आळसाने रामनामाचा कंटाळा करतात, जे रामनामापासून दूर ..

आजचा दिवस विशेष असल्याने मनाच्या श्लोकाचे विवरण तात्पुरते बाजूला ठेवून आजची तिथी लक्षून जन्मलेल्या दोन महान पुण्यपुरुषांचे स्मरण करणे उचित होईल. आज चैत्र शुद्ध नवमी. या तिथीला भगवंताच्या अवतार रूपाने जे दोन समर्थपुरूष प्रगट झाले, त्यांचा हा जन्मदिवस ..

नामस्मरणाचा मनापासून अभ्यास करणार्‍याचे मन अंत:काळी इच्छा, आकांक्षा, विकार, वासना यांनी अस्वस्थ होत नाही. नामस्मरणात रममाण होणार्‍या जीवाला राम अंत:काळी सर्व व्यापातून, विकार, विचारांतून मोकळे करतो. (जीवा सोडवी राम हा अंत:काळी) हा विचार स्वामींनी ..

शास्त्रांत सांगितलेल्या सर्व पारमार्थिक साधनात नामस्मरण महत्त्वाचे आहे, असे समर्थ म्हणतात. तसेच भगवंताचे नाम हे सर्व साधनांचे सार असून त्यांची तुलना दुसर्‍या कशाबरोबर करता येत नाही, हेही समर्थांनी यापूर्वी स्पष्ट केले आहे. समर्थांचे आराध्यदैवत राम ..

स्वामींच्या मनात नामस्मरणाची महती सांगून झाल्यावर राघवाची पवित्र भावना मनात रुजवण्यासाठी रामाची सगुणोपासनासांगावी, असे होते. समर्थांनी नामस्मरण, उपासनाव सदाचरण यांचे माहात्म्य जागोजागी सांगितले आहे. राघवाच्या नामस्मरणाने सगुणोपासनेनेमन पवित्र झाल्यावर ..

सर्व साधनांच्या बाबतीत एक मजेशीर बाब म्हणजे कर्म, योग, धर्म, दान भोग ही साधने समाधान मिळवून देतील, यावर माणसाचा विश्वास असतो. हे सर्व प्रयोग आलटून पालटून अथवा अंशत्वाने करुन माणूस सुख शोधण्याचा प्रयत्न करतो. पण, नामस्मरणासारख्या सोप्या साधनावर माणूस ..

रामनामाने म्हणजे नामस्मरणाने या संसारशत्रूचे खरे रूप उघड होते. या संसारव्यापात आपण मोह, क्रोध, द्वेष, मत्सर या शत्रूंबरोबर राजरोसपणे वावरत असतो. शत्रूला शत्रू न समजता त्याच्याबरोबर मित्र म्हणून वावरू लागलो, तर आपणच आपला घात करीत असतो, हे माणसाला ..

आध्यात्मिकदृष्ट्या नामस्मरणाचा अभ्यास हा अनुभूतीचा आहे. तो नुसत्या बोलण्याचा विषय नाही. हा अनुभव प्रत्येकाला आपापल्या पात्रतेनुसार मिळत असतो. हा चंचल मनाशी संबंधित असल्याने भगवंतांनी गीतेत सांगितल्याप्रमाणे येथे यशासाठी ‘अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण ..

समर्थांचे आराध्यदैवत राम असल्याने ‘जगीं होईजे धन्य या रामनामे’ असे स्वामी म्हणाले. स्वामींच्या मते, राम हाच अंतरात्मा असून तो परब्रह्म आहे. रामनामाचा जप करीत असताना रामाच्या अंगी असलेल्या अनेक गुणांंची आठवण येते. रामचरित्राचा अभ्यास करताना लक्षात ..

सत्य संकल्प हा शाश्वताची दिशा दाखवतो. अशाश्वताची इच्छा करण्यापासून मिळणारे फळ कायम स्वरूपाचे असणार नाही, हे उघड आहे. या जगातील व्यवहाराला स्थळ आणि काळाचे बंधन असते. त्यामुळे जगापासून मिळणारे सुख-समाधान यांनाही बंधन पडते. आज वाटणारे सुखाचे घटक, परिस्थिती ..

सामान्य माणसाची सुख शोधण्याची पद्धत भौतिक म्हणजे प्रापंचिक अशाश्वत माध्यमावर अवलंबून असल्याने, त्यासंबंधी आल्हाददायक कल्पना करण्यात माणूस सुखाचा भास निर्माण करीत असतो. तो सुखाभास केवळ कल्पनाधिष्ठित असल्याने प्रत्यक्षात सुखानुभूतीची क्षमता त्याच्या ..

अध्यात्माबद्दल बोलायचे तर संतांनी अंतिम सत्य जाणलेले असते. भगवंताची प्रचिती घेतलेली असते. मग त्यांचे सांगणे, त्यांची अनुभूती, आपण का स्वीकारत नाही? भगवंत आहे, हे जाणूनही काही माणसे आपल्या ज्ञानाहंकाराने ते नाकारतात. त्यांना स्वामींनी ‘पापी’ म्हटले ..

‘वामन’ आणि ‘परशुराम’ या दोन्ही अवतार कथांतून समर्थांना हेच सांगायचे आहे की, भक्तांच्या इच्छा पूर्ण करण्यासाठी भगवंत अवतार घेऊन दुष्ट दुर्जनांचा नाश करतो. त्याला भक्ताचा अभिमान असतो, तो भक्ताची उपेक्षा करीत नाही...

संतसज्जनांच्या रक्षणासाठी भगवंतानी नीच योनीतील होणे पत्करले. पण, पृथ्वीचा, तीवरील सज्जन लोकांचा नाश होऊ दिला नाही, सर्वांना सांभाळले. हे अवतार भगवंतांनी लोकांना वाचवण्यासाठी घेतले आहेत. यासाठी लोकांनी मोठ्या भक्तिभावाने भगवंताची कृतज्ञतेने आठवण ..

भगवंताने गजेंद्राला मृत्यूच्या दाढेतून सोडवले म्हणून या कथेला ‘गजेंद्रमोक्ष’ असे नाव दिले गेले. गजेंद्राने आपल्या सोंडेतील कमलपुष्प ईश्वरचरणी वाहून आपली भक्ती व कृतज्ञता व्यक्त केली. देवाला भक्ताचा अभिमान असतो. तो भक्ताची उपेक्षा करीत नाही. ..

स्वामींनी त्याकाळच्या लोकांना माहीत असलेल्या पुराणकथांचा आधार घ्यायचे ठरवले असावे. आजच्या बुद्धिवादी काळात विज्ञाननिष्ठेला महत्त्व आल्याने त्या पुराणकथा-लोकांना भाकडकथा वाटतात. परंतु, ३५० वर्षांपूर्वी लोक या पुराणकथांतील तात्पर्यार्थ पाहत असत. तो ..

अहंकार नसावा असे लोक सांगतात; पण आपला मान ठेवून लोकांनी पाया पडावे, असा अहंकार असतोच, यासाठी लोकांनी बोलावे तसेच आपले आचरण ठेवले पाहिजे. बोलणे एक आणि वागणे भलतेच, अशी मानसिकता नसावी. यासाठी परमेश्वरी सत्तेची सतत जाणीव ठेवून, परमेश्वराचे अनुसंधान ..

गुरूने अतींद्रिय ज्ञान साध्य करून घेतलेले असते, तोच शिष्याला अतींद्रिय ज्ञानाची अनुभूती देऊ शकतो. नुसत्या पुस्तकी पांडित्यात नम्रता, अतींद्रिय अनुभूती त्यांचा अभाव असतो. शब्दज्ञान, अहंकार उत्पन्न करणारे असल्याने परमार्थात शब्दज्ञानाला, पुस्तकी ज्ञानाला ..

समर्थ सांगत आहेत की, तुमच्या हितासाठी जे सत्य आहे, ते मी तुम्हाला सांगत आहे. तुमच्या हितासाठी तुम्हाला याचा शोध घ्यायचा आहे. आत्मप्रचिती घ्यायची आहे. माझे सांगणे जसेच्या तसे न स्वीकारता खरे हित शोधण्याचा तुम्हीच प्रयत्न करा. आत्मप्रचितीने खर्‍या ..

रामनाम हा समर्थांच्या आवडीचा विषय असल्याने यापूर्वीच्या सुमारे २० श्लोकांतून स्वामींनी अनेक प्रकारांनी रामनामाचे महत्त्व विशद केले आहे. स्वामी म्हणतात की, “परमार्थातील सर्व साधनांचे सार रामनाम आहे.” “आपल्या विधानाच्या समर्थनार्थ सतत रामनाम घेणार्‍या ..

स्नानाने माणसाचे शरीर व मन शुद्ध होते. यासाठी हिंदू धर्मात स्नानाला महत्त्व दिले आहे. तीर्थयात्रेचे पुण्य पदरात पाडून घ्यायचे तर तीर्थस्नान अवश्य करावे, असे सांगितले आहे. ..

कृतिशून्य, आळशी जीवनात रममाण होणारा, अतृप्त असतो. त्याला समाधान मिळत नाही. अशा माणसाला भगवंत कसा भेटेल? ते शक्य नाही. देव त्याच्यावर कृपा करणे सर्वथा अशक्य, स्वैर मन ताब्यात ठेवून सदाचरणाने सत्संगतीत राहिल्यास भगवंताचा सूक्ष्म अनुभव मिळू शकतो व ..

अत्यंत आदरपूर्वक रामनाम घ्यावे, असे सांगून समर्थांनी मनाच्या श्लोकांचे पहिले शतक संपवले आहे. येथून पुढे मनाच्या श्लोकांच्या दुसर्‍या शतकात प्रवेश करताना भक्तांना येणार्‍या समस्या विचारात घेऊन स्वामी विवेकाचे महत्त्व सांगणार आहेत. सगुणभक्ती आणि सदाचरण ..

स्वतः नाम घेता, नामाच्या विरोधी भूमिका घेऊन इतरांचा बुद्धिभ्रमकरणार्‍या पापी माणसाला यम दंड देतो. नामाविषयी वाटेल ते तर्कवितर्क करणे म्हणजे आपणहून नरकाचे दरवाजे उघडण्यासारखे आहे. अशा सदाचारी लोकात ’ची ची’ म्हणजे ’छी:थू’ होणारच. यासाठी अत्यंत आदरपूर्वक ..

बुद्धिवंत हनुमानाने सुचवले की, रामाचे सामर्थ्य अफाट असल्याने त्याच्या नामाचे दगड बुडणार नाहीत. या रामनामाच्या दगडांनी अल्पावधीत सेतू बांधणे शक्य झाले. म्हणून समर्थ म्हणतात की, रामनामाने पाषाण तरले. भगवंताच्या नामाने निश्चितपणे (नेमस्त) पाषाणांना ..

ज्याच्या मुखात रामनाम नाही म्हणजे, भौतिकतेत रममाण झाल्याने ज्याच्या मनात कधी रामनामाचा विचार येत नाही, त्याच्या ठिकाणी अहंभाव पुरेपूर भरलेला असतो, त्याला अहंकाराची, गर्वाची बाधा झालेली असते. ..

नगर येथील संदलच्या मिरवणुकीचे निमित्त साधून छत्रपती शिवाजी महाराजांचा व हिंदवी स्वराज्याचा तीव्र द्वेष तिरस्कार करणार्‍या औरंगजेबाचे पोस्टर्स मुद्दाम नाचवण्यात आले. त्यातून महाराष्ट्राच्या दैवतांना खिजवण्याचा व सामाजिक वातावरण बिघडवण्याचा प्रयत्न ..

या जगाचा अन्नदाता, पालनपोषणकर्ता जो परमेश्वर त्याचे नाव मुखाने घेऊन त्याच्यासंबंधी कृतज्ञता व्यक्त करावी. भगवंताचे रामाचे नाव आदराने कृतज्ञापूर्वक भावाने घेण्यासाठी काही पैसे खर्च करावे लागत नाही. ते फुकाचे आहे. म्हणजे अक्षरश: फुकट आहे. फक्त तेथे ..

समर्थ रामदासस्वामी शिष्यांना, महंतांना किंवा सामान्यजनांना उपदेश करीत. तेव्हा त्या विचारातील मर्म त्यांनी अनुभवलेले असे, त्याची प्रचिती घेतलेली असे. प्रचिती आल्यावर स्वामींच्या मुखातून तो उपदेश बाहेर पडे. थोडक्यात सांगायचे, तर स्वामींची वागण्याची ..

रामनामाचा अभ्यास, चिंतन, नाम घेणे हे आपले अंतःकरण सुधारावे यासाठी आहे. आपल्या आनंदप्राप्तीतील सर्वांत मोठा अडथळा म्हणजे अहंकार. जर जपसाधनेने अहंकार वाढत असेल, मी इतरांपेक्षा निराळा असून श्रेष्ठ आहे, असा सूक्ष्माहंकार उत्पन्न होत असेल, तर नामाचे ..

जो अंत:करणपूर्वक रामनामाचा अभ्यास करतो, रामनाम नेमाने घेतो, त्याला काम बाधा आणू शकत नाही, असे स्वामींचे सांगणे आहे. रामनामात वृत्ती विराम पावल्याने वासनेचा जोर कमी होऊ लागतो. वासना क्षीण होऊन जातात. सर्व संतांनी परमार्थसाधनेसाठी कामवासनेला टाळायला ..

रामाचे ध्यान करून भगवान शंकर आपला रामाविषयी आदर व्यक्त करतात असे नव्हे, तर आपल्या ध्यानमूर्ती रामाचे गुण अत्यंत आदराने ते आपल्या पत्नीला उमेला सांगतात. आपल्याला आनंद देणारे सत्य आपल्या अर्धांगिनीला सांगावे, हा स्वभावधर्म आहे. महादेव जेव्हा आपल्या ..

आतापर्यंतच्या श्लोकांतून समर्थांनी रामनामाचे म्हणजेच नामस्मरणाचे महत्त्व सांगितले. आपण त्यावर विचार करु लागतो तेव्हा लक्षात येते की, कोणत्याही बाबतीत पूर्ण विश्वास नसल्याशिवाय माणूस त्या मार्गाचे आचरण करीत नाही. हा सर्वसामान्यांचा स्वभावधर्म असतो. ..

रामावर, परमात्म्यावर विश्वास असणार्‍याच्या मनात खात्री असते की, राम माझा पाठीराखा आहे. तो शांत मनाने सकारात्मकतेने संकटाला सामोरे जातो व योग्य उपाययोजना करून त्यातून बाहेर पडतो. रामाच्या विश्वासाच्या आधारावर तो निर्भय जीवन जगतो. त्याला माहीत असते ..

स्वामींनी स्पष्ट शब्दांत पुढे सांगितले आहे की, हा परमेश्वर दयाळू आहे. भक्ताच्या बाबतीत तो श्रीमंत-गरीब असा भेदभाव करीत नाही. दयाळू परमेश्वराला मनात आठवावे. तो ‘दीनाचा दयाळू’ आपली काळजी घ्यायला समर्थ आहे. ‘दीन’ होण्यात शरणागतीचा भाव असतो. भगवंतासाठी ..

नामस्मरणाने अंत:करण शुद्ध होऊ लागल्यावर दोषांचा भार हलका होऊ लागतो. त्या दोषांत गुरफटून न जाता माणूस त्यांच्याकडे तटस्थपणे पाहू लागतो. नामस्मरण भ्रांत मनाला शांत करते. यासाठी दिवसाचा प्रारंभ नामस्मरणाने, देवाच्या नावाने करावा, असे समर्थांसारखे थोर ..

भक्तीशिवाय जगणे हीनदर्जाचे होते. असे दैन्यवाणे जीवन जगण्यात काही अर्थ नसतो. हे अतिमूर्खपणाचे लक्षण आहे. अशा गर्व, ताठा, उद्धट जीवन जगण्याने त्या माणसाचे दुःख दिवसेंदिवस वाढत जाते. भक्तिहीन जीवनात दुर्गंणांचा प्रवेश होऊन एक विलक्षण नैराश्य माणसाच्या ..