वसाहतवादाचा सामना जगातील अनेक देशांना करावा लागला. मात्र, प्रत्येक देश हा वेगळ्या परिस्थितीमध्ये आणि वेगळ्या काळात वसाहतवादाचा सामना करत होता. त्यामुळे त्याला भोगावे लागलेले परिणाम एकूणच वेगळे असलेले दिसतात. हे वेगळेपण समजल्याशिवाय या प्रवासाचे ..

जेव्हा कोणताही देश स्वातंत्र्य मिळवतो, तेव्हा ते स्वातंत्र्य भौगोलिकतेबरोबरच सांस्कृतिक अंगाने मिळणेही महत्त्वाचे असते. ब्रिटिशांशी लढून भारतीयांनी भौगोलिक स्वातंत्र्य मिळवले असले, तरीही ब्रिटिश विचार आणि दुसरीकडे असलेला साम्यवादाचा प्रभाव भारतीयांवर ..

काळ प्रवाही आहे. एका काळातील सर्वच विचार नव्या काळात आहेत तसेच लागू पडत नाहीत. असे असले तरीही ते विचार नव्या काळात सर्वार्थाने त्याज्य मानण्याची गरज नाही. त्या विचारांमधील अनेक तत्त्वे ही काळाच्या कसोटीवर टिकणारी असतात. हिंदू धर्माच्या अर्थविचारातील ..

मानवाने औद्योगिक क्रांतीनंतर सातत्याने यंत्रांच्या क्षेत्रात प्रगती साधली. त्यामुळे सातत्याने मानवी श्रमाची बहुसंख्य कामे यंत्रांच्या माध्यमातून होऊ लागली. त्यामुळे कामांचा वेग जरी वाढला असला, तरी निरंकुश स्पर्धाही वाढली. सुखाच्या बदललेल्या व्याख्यांचा ..

साम्यवाद विचारसरणी तशी सर्वांसाठीच परिचित. अनेक देशांनी या तत्त्वज्ञानाचा वापर करत काही काळ औद्योगिक प्रगतीही साधली. मात्र, त्यानंतर त्यातील दोषांमुळे मानवी मनाच्या होत असलेल्या संकोचाने अनेक देशांमधील सरकारांना जनतेच्या उठावास सामोरे जावे लागले. ..

सध्या देशात भाषेवरून वादंग सुरु आहेत. या वादंगातील समान धागा म्हणजे समान प्रदेशातील भाषेला विरोध करताना, परकीय भाषेला आपलेसे करण्याची वृत्ती! मात्र, भाषा येताना सोबत तिची संस्कृतीही घेऊन येते असे म्हणतात, याचाच विसर आज पडलेला दिसतो. त्यामुळेच भाषांतर ..

सध्या महाराष्ट्रात भाषावादावरुन वादंग उठलेला दिसतो. पण, या विषयाच्या अधिक खोलात गेल्यास लक्षात येते की, या वादाची मुळे ही वसाहतवादी मानसिकतेत आहेत. त्यानिमित्ताने वैचारिक वसाहतवादाची पायाभरणी करणार्‍या या भाषिक वसाहतवादाचे विविधांगी पैलू उलगडणारा ..

भारताच्या शिक्षण क्षेत्रात दोन कालखंड फार मोठे आहेत. ब्रिटिश आगमनापूर्वीचा आणि नंतरचा. ब्रिटिशांच्या आगमनापूर्वी भारतीय विचारांचे दर्शन शिक्षणव्यवस्थेतून होत असे. मात्र, ब्रिटिशांनी लादलेल्या व्यवस्थेमध्ये गुण,परीक्षा, पदवी अशा विषयांना अवास्तव ..

भारतीय विचार आणि पाश्चात्य विचार यांमध्ये प्रचंड तफावत आहे. भारतीय विचारांत व्यक्तीचा सर्वांकश विकास निहित असून पाश्चात्य विचारांबाबत म्हणता येत नाही. शिक्षणव्यवस्थादेखील या न्यायाला अपवाद नाही. भारतीय शिक्षण व्यवस्था आणि आधुनिक शिक्षण पद्धती यांचा ..

Indian model of nature conservation आजमितीला मानवाने प्रगती केली असली, तरीही या प्रगतीला साध्य करण्यासाठी त्याने निसर्गाचे एकप्रकारे शोषणच केले. पाश्चात्य विचारधारेनुसार नैसर्गिक साधनसंपत्तीच्या वापराला कोणतीही बंधने नाहीत. मात्र, भारतीय विचारधारा ..

cyclical Indian view of nature and its impact on the Indian social psych विज्ञानाविषयीच्या भारतीय आणि पाश्चात्य दृष्टिकोनांची तुलना करताना, एक मुद्दा वारंवार येतो तो म्हणजे चक्राकार विकासाची भारतीय कल्पना आणि रेषीय विकासाची पाश्चात्य कल्पना. हा ..

यापूर्वीच्या लेखांतून भारतातील खगोलशास्त्र, गणितशास्त्र आणि एकूणच वैज्ञानिक प्रगतीचा आपण आढावा घेतला. पण, परकीय आक्रमणांच्या पलीकडेही भारतीय विज्ञान परंपरा विस्मृतीत जाण्यामागे अनेक कारणे आहेत. आजच्या लेखातून या विज्ञान परंपरेच्या विस्मृतीच्या कारणांचा ..

आज गणितातील प्रमेये, सिद्धांत हे पाश्चात्त्य गणिततज्ज्ञांच्या नावे असले, तरी भारतीय गणिती परंपरा ही ज्ञानसमृद्ध आणि काळाच्या पलीकडचा विचार करणारी होती. परंतु, दुर्दैवाने वसाहतवाद आणि युरोपीय वंशश्रेष्ठत्वाच्या सिद्धांतामुळे प्राचीन भारतीय गणिती ..

आर्यन युरोपातून भारतभूमीत आले, भारतीय भाषांचे मूळदेखील युरोपातच, द्रविडींना दक्षिणेला ढकलून आर्यन लोकांनी उत्तरेला वस्ती केली, यांसारख्या कपोलकल्पित कथांचा सिद्धांत म्हणजे ‘आर्यन आक्रमणाचा सिद्धांत.’ इतिहासाचे लेखन आणि युरोपीय वंशश्रेष्ठत्वाचा विचार ..

भारतातील इतिहासावरून कायमच एक संघर्ष अनुभवयाला येतो. इतिहासाची साधने काही वेगळेच सांगतात आणि संशोधक काही वेगळेच निष्कर्ष काढतात. त्यामुळे देशाचा खरा इतिहास अजही समोर आला नसल्याची भावना अनेक देशबांधवांच्या मनात आहे. अर्थात, यामागे कारण साम्यवाद्यांचा ..

या देशात अनेक विभूती झाल्या, तसेच महान पराक्रमी ही राजे होऊन गेले. प्रत्येक राजा हा आधीच्या राजा इतकाच समान पराक्रमी होता. मात्र, हा वैभवशाली इतिहास आपल्या स्मृतीतून संपविण्यासाठी परकीयांनी पूर्ण प्रयत्न केले. त्यानंतरही हवे तसे स्थान इतिहासाला ..

Nation Concept भारत देशाची आणि त्याच्या बदलत्या भूगोलाची तोंडओळख आपण मागील भागात पाहिली. ‘देश’ ही संकल्पना अधिक भौगोलिक स्वरूपाची असली, तरी त्या भूभागात राहणार्‍या समाजाची सांस्कृतिक वैशिष्ट्ये भिन्न असतील, तर त्या भूप्रदेशाची एक देश म्हणून ओळख ..

सध्या भारतीय संस्कृती आणि पाश्चात्य संस्कृती यांच्या मिश्रणाने एका वेगळीच समस्या भारतीयांसमोर उभी राहिली आहे. भारतीय संस्कृतीमध्ये ( Indian Ideology ) असलेले तत्वज्ञानातून त्यांचे मानस तयार झाले आहे, तर नेमके त्याच्या विरोधी विचार असलेली संस्कृती ..

भारताप्रमाणेच कित्येक लॅटिन अमेरिकन, आफ्रिकन देशांनीही युरोपियन वसाहतवादाविरोधात मोठा लढा उभा केला. असे असले तरी प्रत्येक देशातील निवर्साहतीकरणाच्या प्रकियेत काही साम्यस्थळे आणि भेदही आढळतात. आफ्रिकेच्या दृष्टिकोनातून निर्वसाहतीकरणाचा विचार करताना, ..

आजच्या स्पर्धात्मक आणि व्यापारयुद्धाच्या पार्श्वभूमीवर ‘स्वदेशी’च्या संकल्पनेचे महत्त्व प्रकर्षाने अधोरेखित होते. म्हणूनच पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या संबोधनांतही ‘स्वदेशी’चा, ‘आत्मनिर्भरते’चा आवर्जून उल्लेख होताना दिसतो. त्यानिमित्ताने ‘स्वदेशी’च्या ..

अर्थविचार हा भारतीय संस्कृतीसाठी नवीन नाहीच. कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रासह अन्य पौराणिक ग्रंथांतूनही प्राचीन भारतीय अर्थविचाराचे तत्वज्ञान आपल्यासमोर उलगडते. प्राचीन भारतीय अर्थविचाराचे आजच्या काळात सरसकट वापरणे गैरलागू ठरावे. पण, या नियमांमागील तत्त्वचिंतन ..

संपूर्ण जगातील कोणत्याही प्रकारच्या सत्ता संपुष्टात आणून एक निरंकुश समाजव्यवस्थेची निर्मिती करण्याचा साम्यवादाचा जुनाच मानस. कोणत्याही समाजाची, व्यक्तीवरील मानसिक, सांस्कृतिक वा वैचारिक सत्ता सांस्कृतिक साम्यवादास मान्य नाही. त्यानिमित्ताने ‘सांस्कृतिक ..

भाषा हे संवादाचे माध्यम आहे हा भाषेविषयीचा व्यावहारिक दृष्टीकोन आज सर्वमान्य दिसतो. तो योग्यही असला तरीही, यामुळे भाषा शिकण्याकडे बघण्याच्या दृष्टीकोनातही फरक हा पडतोच. संस्कृत सारख्या ज्ञानभाषा शिकण्याकडे अधिक कल वाढावा असे वाटत असेल, तर भाषा हे ..

भाषिक वसाहतवाद हा अ-युरोपीय देशांना समतल स्पर्धेच्या संधी नाकारतो. भाषिक क्षमतांच्या एकांगी विकासाच्या आग्रहाने युरोपीय देशांना आर्थिक विकासामध्ये सतत झुकते माप मिळत राहते. आर्थिक सामर्थ्याच्या आधारावर भाषिक वसाहतवाद आणि पर्यायाने वंशश्रेष्ठत्वाची ..

शिक्षणाचा मुख्य उद्देश मानवाची सर्वांगीण प्रगती हाच हवा. नुसतेच पुस्तकी पांडित्याने आयुष्याचा गाडा हाकणे कठीण होऊन बसते. यामुळेच अनेक गोष्टींचा समावेश नव्या शैक्षणिक धोरणामध्ये करण्यात आला आहे. परंतु, जर देशाच्या विकासाला आधारस्तंभ होणारी पिढी घडवायची ..

शिक्षण आणि वसाहतवाद यांचा विचार एकत्रितपणे करायचा असेल, तर भारतीय संदर्भात हा विचार ब्रिटिशांच्या राजवटीपुरता मर्यादित ठेवता येत नाही. भारतीय इतिहास आणि विज्ञानाची परंपरा पाहता, आपल्याला एतद्देशीय हिंदू समाजाच्या उत्थानाचा आणि पतनाचा जो स्वाभाविक ..

sustainable agriculture अन्न, वस्त्र आणि निवारा या मानवाच्या मूलभूत गरजा. मात्र, अन्न ही गरज मानवी विकासाच्या प्रदीर्घ कालखंडात आजही तितकीच महत्त्वाची. कृषी हाच या गरजेच्या पूर्ततेचा मुख्य स्रोत आहे. आजमितीला आधुनिकतेच्या नावाखाली विक्रमी उत्पादन ..

मानवी आयुष्याला अधिक सुखी करण्यासाठी दिवसेंदिवस तंत्रज्ञानात प्रगती होत आहे. मात्र, पाश्चात्य तंत्रज्ञान हे मानवी शरीराच्या श्रमपरिहाराचे लक्ष्य ठेवूनच निर्माण झाले असल्याने, ते मानवी शरीराचाच विचार करते, तर भारतीय संस्कृतीत सुखाच्या व्याख्येत पंचकोशीय ..

Man Place in Creation सृष्टीतील मानवाचे स्थान यावर आजही शास्त्रज्ञ संशोधन करत आहेत. मात्र, या विचारामध्ये भारतीय आणि पाश्चात्य असे दोन प्रवाह दिसतात. पाश्चात्य विचारांमध्ये मानवकेंद्रित विश्वाची संकल्पना असल्याने, तोच विचार त्यांच्या संशोधनात आणि ..

भारतीयांनी वैदिक काळात स्थापत्य, ज्योतिष, खगोलशास्त्र, विज्ञान अशा विविध क्षेत्रांमध्ये अपार असे ज्ञान आणि कौशल्य संपादित केले होते. दीर्घकाळापर्यंत भारतीय या ज्ञानाचा दैनंदिन वापर करत होते. मात्र, इंग्रजी आक्रमणानंतर त्यात खंड पडला. तेव्हा अशाच ..

आजवरच्या भारताशी संबंधित इतिहासलेखनात देवळांच्या संहारामागचे खरे षड्यंत्र हे कायमच गुलदस्त्यातच कसे राहील, याची अगदी पद्धतशीर तजवीज केली गेली. ‘धर्मनिरपेक्ष’ आणि ‘समाजवादी’ या दोन झापडांच्या आड, मंदिरांचा विध्वंस हिंदू प्रतीके म्हणून नव्हे, तर लुटीसाठी ..

भारतीय इतिहासाचे लेखन करताना साम्यवादी इतिहासकारांनी राष्ट्रीय भूमिकेला जाणीवपूर्वक दूर ठेवले. त्यामुळे समोर आणला गेलेला इतिहास हा कायमच एकांगी झाला. त्यातच आपल्या विचारांचे जाळे सर्वत्र पसरवून, इकोसिस्टमच्या निर्मितीचे कार्यही डाव्यांनी उत्तम केले. ..

प्रत्येक देशाचा इतिहास असतो आणि तो त्यांच्या नजरेतून लिहिला जातो. मात्र, भारतीय आधुनिक इतिहासाची मांडणी आजही भारतीयांच्या दृष्टिकोनातून झालेली नाही. त्यामुळेच या इतिहासातील काही निवडक घटनांचा आणि भारतीयांच्या अज्ञानाचा लाभ भारतद्वेष्टे घेत आहेत. ..

भारतीय प्रजासत्ताकाने पंच्याहत्तरी ओलांडली आहे. या क्षणाला भारतीयांनी ‘स्वराज्य’ संकल्पनेचा विचार करणे आवश्यक आहे. पारतंत्र्य ते प्रजासत्ताकाची पंच्याहत्तरी या कालखंडात अनेकांनी भारतीय स्वातंत्र्यावर प्रभाव पाडला. त्यातून नेमके स्वराज्याची अनेक ..

Geography of India म्हणजे काय? भारताच्या मुख्य भूमीमधून अनेकदा अनेक राष्ट्र वेगळी झाली. त्यामुळे देशाची भूमी संकुचित झालेली दिसते. मात्र, भारताच्या मुख्य भूमीपासून आक्रमकांनी वेगळे पाडलेले देश सांस्कृतिकदृष्ट्या आजही भारताशी दृढ आहेत, याचा विचार ..

देशाला स्वातंत्र्य मिळून पाऊणशे वर्षे झाली. याकाळात देशाने अनेक क्षेत्रात प्रगती केली असली, तरी काही क्षेत्रात देश आजही परकीय विचारांची वसाहतच आहे. वैचारिक वसाहतवादातून बाहेर पडण्यासाठी विशेष प्रयत्न करण्यात आलेच नाही. त्यामुळेच गेली 75 वर्षे हा ..