कारागृहांमध्ये कट्टरतावाद रोखण्यासाठी केंद्र सरकारचे पाऊल; राज्यांना नवी मार्गदर्शक तत्त्वे जारी"

नवी दिल्ली,  कारागृहांमध्ये वाढत चाललेल्या कट्टरपंथीय प्रवृत्तींविषयीच्या चिंतेच्या पार्श्वभूमीवर, केंद्र सरकारच्या गृह मंत्रालयाने सर्व राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांना सर्वसमावेशक मार्गदर्शक सूचना जारी केल्या आहेत. या सूचनांचा उद्देश कारागृहातील कट्टरपंथीय कैद्यांची ओळख पटवणे, त्यावर लक्ष ठेवणे आणि त्यांना पुनर्वसनाच्या प्रक्रियेत सामील करणे, असा आहे.

कारागृह ही बंदिस्त आणि नियंत्रित जागा असल्यामुळे तिथे अत्यंत विचारधारा रुजण्याची शक्यता अधिक असते, असे नमूद करत गृह मंत्रालयाने सांगितले की या प्रवृत्ती रोखण्यासाठी आणि संवेदनशील कैद्यांना कट्टर विचारांकडे वळण्यापासून थांबवण्यासाठी तातडीने उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. कारागृहांमध्ये अलगाव, समाजापासून तुटलेपण, हिंसक प्रवृत्ती किंवा समाजविरोधी विचारसरणीमुळे कैद्यांना कट्टरपंथीय विचारसरणीचा प्रभाव होण्याची शक्यता अधिक असते. ही प्रवृत्ती अनेकदा कारागृहातील आणि बाहेरील हिंसाचाराला कारणीभूत ठरू शकते, असे गृह मंत्रालयाच्या सूचनांमध्ये म्हटले आहे.

केंद्रीय गृह मंत्रालयाने याआधीही ‘मॉडेल प्रिझन मॅन्युअल, २०१६’ आणि ‘मॉडेल प्रिझन्स अँड करेक्शनल सर्व्हिसेस कायदा, २०२३’ राज्यांना आणि केंद्रशासित प्रदेशांना पाठवले होते. त्यात उच्च-धोका असलेल्या कैद्यांचे वर्गीकरण व वेगळे ठेवण्याबाबत सूचना देण्यात आल्या होत्या. २०१८ आणि २०२३ मध्येही मंत्रालयाने राज्यांना पत्र पाठवून अशा कैद्यांचे वेगळेकरण, देखरेख आणि समुपदेशन करण्यास सांगितले होते. केंद्र सरकारच्या म्हणण्यानुसार, या नव्या मार्गदर्शक सूचनांसह राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांचा सक्रिय सहभाग मिळाल्यास कारागृहांमधील कट्टर विचारांचे प्रमाण कमी होईल आणि कैद्यांच्या पुनर्वसनाला चालना मिळेल.

अशा आहेत उपाययोजना

• ओळख आणि धोका मूल्यांकन : कारागृह प्रशासनाने कैद्यांमधील कट्टरपंथीय प्रवृत्तींना ओळखण्यासाठी ठराविक मोजमाप साधने विकसित करावीत. कैद्याची दाखल होताना आणि नंतर नियमितपणे त्याचे मूल्यांकन करावे.

• धोका असलेल्या कैद्यांचे वेगळेकरण : कट्टर विचारसरणी पसरवणाऱ्या कैद्यांना इतर कैद्यांपासून वेगळे ठेवावे, जेणेकरून त्यांचा प्रभाव इतरांवर होणार नाही. शक्य असल्यास स्वतंत्र उच्च-सुरक्षा कारागृह उभारण्याचा विचार करावा, किंवा विद्यमान कारागृहात स्वतंत्र विभाग तयार करावा.

• कडक देखरेख : अशा कैद्यांवर कडक नजर ठेवण्यासाठी तंत्रज्ञान आणि गुप्तचर यंत्रणांचा वापर करून त्यांचे नेटवर्क नष्ट करावे.

• पुनर्वसन कार्यक्रम : मानसोपचार, समुपदेशन, धार्मिक शास्त्रज्ञांशी संवाद, कौशल्य प्रशिक्षण, शिक्षण, मनोरंजनात्मक उपक्रम अशा विविध उपाययोजना राबवून त्यांना सकारात्मक जीवनधोरणाकडे वळवावे.

• कारागृह कर्मचाऱ्यांचे प्रशिक्षण : कट्टरपंथीयतेची लक्षणे ओळखण्यासाठी आणि योग्य प्रतिसाद देण्यासाठी कारागृह कर्मचाऱ्यांना प्रशिक्षण देण्यात यावे.

• कुटुंबाशी संपर्क : कैद्यांचा त्यांच्या कुटुंबीयांशी नियमित संपर्क राहिल्यामुळे त्यांना मानसिक आधार मिळतो आणि कट्टरपंथीयतेपासून दूर ठेवता येते.

• डेटा व संशोधन : कट्टरपंथीय व्यक्तींबद्दलचे सुरक्षित डेटा व्यवस्थापन, संशोधन व अभ्यास करून भविष्यातील धोरणे आखावीत.