कितीही टीका करोत, संघाचे कार्य सतत आणि स्थिरपणे वाढतेच आहे!

 

आपत्कालानंतर संघाचे नाव आणि काम वाढू लागल्यावर सेवा कार्यांना संघटित रूप देण्यात आले. संघाचे तृतीय सरसंघचालक प.पू.बाळासाहेब देवरस यांनी यावर विशेष भर दिला. त्यांच्या प्रेरणेनेच दिल्लीच्या जहांगीरपुरी येथे पहिले सेवा केंद्र सुरू झाले. त्यानंतर प्रत्येक प्रांतात ‘सेवा भारती’ या नावाने संस्था स्थापन करण्यात आल्या.

 

‘दलित’ हा शब्द केव्हा, कुठे आणि का प्रचलित झाला याबाबत अनेक मतमतांतरे आहेत. असे म्हणतात की भारतावर झालेल्या इस्लामी आक्रमणांनंतर, काही लोकांवर अत्याचार करून त्यांना नीच समजल्या जाणाऱ्या कामांमध्ये गुंतवण्यात आले. शेकडो वर्षे अशी स्थिती राहिल्याने ते लोक ‘दलित’ म्हणून ओळखले जाऊ लागले. हे मूळचे प्रखर हिंदू होते, त्यांपैकी बहुतेक क्षत्रिय वर्गातील होते आणि त्यांचे स्वतंत्र राज्यही होते. परंतु काळानुसार त्यांची सामाजिक, आर्थिक आणि शैक्षणिक अवस्था खालावली आणि ते समाजापासून अलग झाले. इंग्रजांनी या भेदभावाला योजनाबद्धरीत्या वाढवले.

 

आजच्या सरकारी भाषेत त्यांना ‘अनुसूचित जाती’ असे म्हटले जाते. स्वातंत्र्यानंतर सर्वांना वाटले की ही परिस्थिती बदलेल, पण सत्तेच्या लालसेपायी राजकारण्यांनी काहीच केले नाही. आज या वर्गाचे मतदारसंघात मोठे प्रमाण असल्याने सर्व राजकीय पक्ष एकमेकांना 'दलितविरोधी' म्हणतात. अनेक नेते संघाचा उल्लेख करून भाजपवर आरोप करतात, परंतु शेवटी त्यांचेच नुकसान होते. संघ या सामाजिक विभाजनाला योग्य मानत नाही; परंतु जमिनीवरील वास्तव हे आहेच. म्हणून 'जात तोडो' अशा घोषणांपेक्षा संघ त्यांची आर्थिक, सामाजिक आणि शैक्षणिक उन्नती साधण्याचा प्रयत्न करतो. आपल्या शेजारच्या लोकांच्या सुख-दुःखात सहभागी होणे हे स्वयंसेवकाचे नैसर्गिक स्वभावाचे लक्षण आहे. म्हणूनच विरोधी विचारांचे लोकही त्याचा आदर करतात.

 

आपत्कालानंतर संघाचे नाव आणि काम वाढल्यावर सेवा कार्यांचे संघटन झाले. तृतीय सरसंघचालक बाळासाहेब देवरस यांचा यावर विशेष आग्रह होता. १९८९ मध्ये प.पू डॉ. हेडगेवार यांच्या जन्मशताब्दी वर्षाचा प्रमुख विचार 'सेवा' हा होता. त्यामुळे संघाच्या रचनेत ‘सेवा विभाग’ समाविष्ट करण्यात आला आणि प्रत्येक राज्यात सेवा भारती सारख्या संस्थांची स्थापना झाली.

दिल्लीमध्ये मात्र सेवा भारतीची स्थापना १९७९ मध्ये झाली होती. त्यापूर्वी १९७७ साली, बाळासाहेब देवरस यांनी स्वयंसेवकांना सेवा कार्यात सहभागी होण्याचे आवाहन केले होते. त्यानंतर त्यांनी स्वतःच जहांगीरपुरी (दिल्ली) येथे पहिले बालवाडी केंद्र सुरू केले. कार्य वाढत गेल्यावर दिल्लीमध्ये सेवा भारतीची अधिकृत स्थापना झाली.

 

डॉ. हेडगेवार यांच्या जन्मशताब्दी वर्षानंतर इतर राज्यांतही सेवा भारतीच्या शाखा स्थापन झाल्या. या संस्था गरिब वस्त्यांमध्ये शिक्षण, आरोग्य आणि संस्कारवर्धनाचे कार्य करतात. जन्मशताब्दी निमित्त “सेवा निधी” गोळा करून मोठ्या प्रमाणावर कार्यकर्त्यांची मालिका तयार करण्यात आली. त्यांच्या प्रयत्नांवर आज स्वयंसेवक सव्वा लाखांहून अधिक सेवा प्रकल्प चालवत आहेत. काही संस्था ग्रामविकास क्षेत्रात सक्रिय आहेत.

 

संघाबरोबरच देशभरात हजारो संस्था मनापासून सेवा कार्यात गुंतलेल्या आहेत. या सर्व संस्थांमध्ये समन्वय राखण्यासाठी आणि अनुभवांची देवाणघेवाण होण्यासाठी ‘अखिल भारतीय सेवा भारती’ स्थापन करण्यात आली. आता प्रत्येक राज्यात ‘सेवा संगम’ आयोजित केले जातात, ज्यात शेकडो संस्था आपले स्टॉल, प्रदर्शने लावतात. त्यामुळे लहान संस्थांनाही ओळख मिळते. दर पाच वर्षांनी राष्ट्रीय अधिवेशन देखील भरवले जाते.

 

अनेक हिंदू मंदिरे आणि धार्मिक संस्था सुद्धा विविध सेवा प्रकल्प चालवतात. त्यांना जोडण्यासाठी काही राज्यांत हिंदू आध्यात्मिक मेळावे सुरू झाले आहेत. सेवा ही केवळ वैयक्तिक नव्हे तर सामाजिक साधना आहे. त्यामुळे अनेक संस्था उभारून स्वयंसेवक समाजाच्या गरजेनुसार कार्य करत आहेत. वनवासी कल्याण आश्रम, विद्या भारती, सेवा भारती, विश्व हिंदू परिषद, भारत विकास परिषद, अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषद, दीनदयाळ संशोधन संस्था, भारतीय कुष्ठनिवारक संघ, विवेकानंद केंद्र, भाऊराव देवरस सेवा न्यास या संस्थांचे विशेष योगदान आहे. या संस्थांमार्फत शिक्षण, आरोग्य, कौशल्यविकास, ग्राम व कृषी विकास, कुरीती निवारण, महिला उन्नती, स्वावलंबन, गोसंवर्धन अशा हजारो प्रकल्पांवर काम चालते.

 

अनुसूचित जाती आणि जनजाती वर्ग यांना याचा विशेष लाभ होत आहे. संघाच्या शाखांमध्ये सर्व जाती आणि वर्गांचे स्वयंसेवक येतात. त्यांच्या कार्यक्षमतेनुसार त्यांना जबाबदाऱ्या दिल्या जातात. त्यामुळे प्रत्येक शहर, विभाग, प्रांत आणि राष्ट्रीय स्तरावर सर्व समाजघटकांचे कार्यकर्ते नैसर्गिकरीत्या प्रतिनिधित्व करतात.

 

संघ या गोष्टींचा प्रचार करत नाही, कारण ती त्याच्यासाठी स्वाभाविक प्रक्रिया आहे. स्वयंसेवक ज्या झोपडपट्ट्यांमध्ये काम करतात, तेथे काही राजकीय नेते आपली सत्ता प्रस्थापित करू पाहतात आणि संघाचा विरोध करतात. परंतु काही काळानंतर तेथील रहिवासीच त्या नेत्यांना हाकलून देतात, कारण संघाच्या सेवाकार्यामुळे त्यांचाच खरा फायदा होतो. राजकारणी आणि संघविरोधी कितीही टीका करोत, तरी संघाचे कार्य या वस्त्यांमध्ये सतत आणि स्थिरपणे वाढतच आहे.