आदर्शाचा दीपस्तंभ

८० वर्षांचा सतत कार्यमग्न असलेला हा ‘तरुण’ कोविडमुळे वैकुंठाला जातो, हे वृत्तच अविश्वसनीय वाटावे असे होते; पण दुर्दैवाने अशी वृत्ते खोटी ठरत नाहीत. तीन तपांहून अधिक काळ प्रति चतुर्मास्यात ते ‘भागवत’, ‘ज्ञानेश्वरी’ वा ‘रुक्मिणी स्वयंवर’ यांसारख्या ग्रंथांवर प्रवचने करीत असत. त्यातही २१ वर्षे सलग चतुर्मास्य प्रवचने पंढरीतील गजानन महाराज मंदिरात केली. एखाद्या विषयावर, एका जागेवर, तब्बल चार महिने बोलणे सोपे नसते. त्यासाठी विषयाचा सखोल अभ्यास, मनन, चिंतन, पाठांतर, सहजसोप्या भाषेतील मांडणी इतके भाग आवश्यक असतात. ‘गीता’, ‘उपनिषदे’, ‘संस्कृत साहित्य’, ‘इतिहास’, ‘संत साहित्य’ व ‘सावरकर साहित्या’चा त्यांचा दांडगा व्यासंग होता. देव, देश आणि धर्म यासाठी आपल्या वाणी व लेखणीचा त्यांनी उपयोग केला. तर्कशुद्ध मांडणी आणि प्रतिवाद करताना आक्रमकता हे त्यांचे गुण निश्चितच अनुकरणीय होते.

ज्येष्ठ विचारवंत, सावरकरप्रेमी, उत्तम शिक्षक, हिंदुत्वनिष्ठ, पत्रकार, नगरसेवक, माजी नगराध्यक्ष, संपादक, आयोजक असे त्यांचे बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांनी पंढरपूरच्या द. ह. कवठेकर प्रशालेत शिक्षक आणि पुढे मुख्याध्यापक म्हणून ३९ वर्षे काम केले. इतिहास, संस्कृत आणि इंग्रजी हे त्यांचे हातखंडा असलेले विषय असत. आज त्यांचे शेकडो विद्यार्थी वेगवेगळ्या ठिकाणी कार्यरत आहेत. पाठ्यपुस्तकातील, ‘...या देशाच्या परंपरेचा पाईक होण्याची पात्रता माझ्या अंगी यावी म्हणून मी सदैव प्रयत्न करेन,’ या प्रतिज्ञेचा योग्य अर्थ त्यांना गवसला होता. या देशाची परंपरा ही क्रूर असलेल्या कोणा खिलजी, बाबर, औरंगजेबाची नसून भूमीलाही माता मानणार्‍या प्रभू श्रीराम, भगवान श्रीकृष्ण, सम्राट चंद्रगुप्त, ललितादित्य, विक्रमादित्य, राणा प्रताप, शिवराय, गुरू गोविंदसिंग आणि सर्व संतांची असल्याचे त्यांना भान होते. शाळा म्हणजे कारखाना नव्हे आणि विद्यार्थी हे त्याचे उत्पादन नव्हे, हे लक्षात ठेवून माणूस घडवण्याचे कार्य त्यांनी केले. पुढे ते शिक्षणक्षेत्रातील नामांकित असलेल्या ‘पंढरपूर एज्युकेशन सोसायटी’चे अध्यक्ष झाले.

 

समाजकारण करीत असताना ते राजकारणातही शिरले. १९७४ ते १९९५ या काळात नगरसेवक आणि पुढील दोन वर्षे ते पंढरपूर नगरपालिकेचे नगराध्यक्ष झाले. आणीबाणीत दीड वर्षांचा तुरुंगवासही त्यांच्या वाट्याला आला होता. राजकारणातून त्यांनी समाजकार्य करण्याचा प्रयत्न केला. ‘पंढरी प्रहार’ हे साप्ताहिक काढून ते संपादक बनले. निर्भीड आणि स्पष्टवक्ता हे दोन गुण त्यांच्यातल्या पत्रकाराला सजग ठेवीत असत. संपादनाचे काम सांभाळत अनेक नियतकालिके व वृत्तपत्रातून लेखनही केले. ‘लोकसत्ता’, ‘तरुण भारत’, ‘सोबत’, ‘विवेक’, ‘सह्याद्री’ आदी अनेक ठिकाणी त्यांचे लेखन प्रसिद्ध होत असे. ‘मऊ मेणाहूनी आम्ही विष्णुदास। कठीण वज्रास भेदू ऐसे॥’ हा बाणा असल्यामुळे समाजातील पाखंड विचारांवर त्यांची लेखणी सर्व शक्तिनिशी प्रहार करीत असे. ‘सोलापूर तरुण भारता’त सलग नऊ वर्षे ‘आस्वाद सुभाषितांचा’ ही लोकप्रिय माला त्यांनी लिहिली. तिचे पुढे पुस्तकही प्रकाशित झाले. त्यांनी सुमारे २५ पुस्तके लिहिली. आरंभी त्यांनी पुस्तक प्रकाशनाचे कार्यही केले. पुढे व्याप वाढल्यावर प्रकाशकाकडे पुस्तके दिली. अलीकडच्या काळात त्यांचे ‘धर्मभास्कर’ मासिकातील ‘मनुस्मृतीवरील लेखांचे पुस्तक’, ‘उठा हिंदूंनो, जागृत व्हा रे,’ हे स्वामी वरदानंद भारतींच्या राष्ट्रसंरक्षण पोवाड्याचा अर्थ विशद करणारे पुस्तक आणि ‘कलंक मतीचा झडो’ हा लेखसंग्रह, अशी तीन पुस्तके पुण्यातील ‘कॉन्टिनेंटल’ या अग्रगण्य प्रकाशन संस्थेने प्रकाशित केली.

सनातन धर्म संस्थेचा ‘देवर्षी नारद’ पुरस्कार, ‘आदर्श शिक्षक’ पुरस्कार, स्वा. सावरकर राष्ट्रीय स्मारकाचा ‘सावरकर’ पुरस्कार, ‘ज्ञानविज्ञान’ पुरस्कार, ‘याज्ञवल्क्य’ पुरस्कार आदी अनेक पुरस्कारांनी ते सन्मानित झाले होते. पंढरपूर अर्बन बँकेचे संचालकपदही त्यांनी प्रदीर्घ काळ सांभाळले. उत्पात समाज हा माता रुक्मिणीचा पुजारी म्हणून ओळखला जातो. अप्पा हे त्या परंपरेचे कटाक्षाने पालन करीत होते. उत्पातांमधील ज्येष्ठ म्हणून त्यांचा लौकिक होता. विठ्ठल-रुक्मिणी मंदिर समितीचे सदस्य म्हणूनही त्यांनी काम केले. इतके सगळे कार्य पाहिल्यावर हे एका माणसाने केले, यावर विश्वास बसणे कठीण! अन्यांना अमुक करा, असे सांगणे सोपे असते.

स्वतः प्रतिभावंत लेखक आणि वक्ता दशसहस्रेषु असूनही इतरांचे मनमोकळेपणाने कौतुक करण्याइतका मोठेपणा त्यांच्याकडे होता, हे आम्ही अनुभवले आहे. आम्हा दोघांचे गुरू ब्र. स्वामी वरदानंद भारती, हा एक ओलाव्याचा समान धागा होता. त्यातून ते दोघेही ‘आप्पा’ याच संबोधनाने ओळखले जात असत, हा आमच्यासाठी आदराचा आणखी एक विशेष होता. तसे आमच्यात वयाचे अंतर बरेच असूनही आप्पांनी ते कधी जाणवू दिले नाही; अर्थात या त्यांच्या मोठेपणाची आणि ज्येष्ठतेची जाणीव आम्ही नेहमीच ठेवली! सावरकरांच्या ‘कमला’ या काव्याचे रसग्रहण आप्पांच्या (स्वामीजी) तोंडून कसे ऐकले, हे सांगताना आप्पांच्या (उत्पात) वाणीला भरते येत असे आणि त्यांच्या मुखातून ते श्रवण करणे हा एक वेगळाच अनुभव होता.

अनेक गुणांचा समुच्चय असून आणि अनेकविध विषयांचे गाढे अभ्यासक असूनही ते कमालीचे साधे होते. आदर्श पती, आदर्श पिता, आदर्श बंधू, आदर्श शिक्षक, आदर्श वक्ता, आदर्श लेखक, आदर्श जीवन असे ‘आदर्शाचे दीपस्तंभ’ म्हणण्यासारखे जीवन त्यांनी व्यतीत केले. पंढरपुरात गेलो की अप्पांची भेट घेणे हा विलक्षण आनंदाचा आणि माहितीत भर टाकणारा अनुभव असायचा. त्यांच्यासह विठ्ठल आणि रुक्मिणी दर्शन घेणे हा अपूर्व धन्यता मिळणारा भाग असे. ते उत्साहाने इतिहास सांगत असत. त्यानंतर त्यांच्या घरी गप्पांची मैफील रंगत असे. त्यांचे अनुभव आणि भरभरून बोलणे हे ऐकत राहावेसे वाटे. वेळेच्या मर्यादेमुळे काहीसे अतृप्त राहूनच निघावे लागे. पुत्रवत प्रेम करणारी अशी वडीलधारी माणसे या कठीण काळात निघून जात आहेत, हे जास्त दुःख देणारे आहे. ज्यांना वाकून नमस्कार करावा, अशा योग्यतेच्या व्यक्ती कमी होत चालल्या आहेत. यात व्यक्तिगत आणि सामाजिक अशी हानी होते याची रुखरुख लागून राहाते. हिंदू संस्कृती वाचली पाहिजे, असे वाटणारे विचारवंत कमी होत चालले आहेत, अशा वेळी असा आघात होणे असह्य असते, वेदनादायी असते. तथापि, अशा आदर्शातून, आपणही काही देव-देश व धर्म हितार्थ कार्य करू, अशी प्रेरणा मिळणे निश्चितच संभवनीय असते. ती प्रेरणाच खरी श्रद्धांजली ठरू शकते!!