शीतयुद्धातील नव्या आघाड्या

 

पृथ्वीच्या उत्तर गोलार्धातील कर्कवृत्ताच्या वरती असणाऱ्या अनेक देशांना कडाक्याच्या थंडीने ग्रासले आहे. पश्चिम-मध्य अमेरिका आणि कॅनडात अनेक ठिकाणी तापमानाने ऐतिहासिक नीचांक गाठला असून, पारा उणे ३० अंश सेल्सिअसपेक्षा खाली घसरला आहे. अशा थंडीमध्ये तुम्ही खुल्या हवेत १५ मिनिटे जरी घालवलीत तरी, हिमदंश होण्यासाठी ती पुरेशी असतात. या थंडीमुळे अमेरिकेत २३ हून लोक मृत्युमुखी पडले आहेत. या हिवाळ्यात अमेरिकेच्या रशिया आणि चीनसोबत असलेल्या शीतयुद्धांतही नवीन आघाड्या उघडल्या आहेत.

जगभरात विविध ठिकाणी ५-जी तंत्रज्ञानाच्या चाचण्या पार पडत असून लवकरच हे तंत्रज्ञान सर्वांसाठी उपलब्ध होईल. हे तंत्रज्ञान मोबाईलपुरते मर्यादित नाही. ‘इंटरनेट ऑफ थिंग्स’ आणि चौथ्या औद्योगिक क्रांतीच्या मुळाशी असणाऱ्या कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI), रोबोटिक्स, जैविक तंत्रज्ञान आणि बिग डेटा या क्षेत्रांमध्ये ५-जी महत्त्वाची भूमिका पार पाडणार आहे. ठिकठिकाणी लावण्यात येणारे सेन्सर्स, माहिती साठवणारे सर्व्हर्स आणि वेगवेगळी नेटवर्क्स एकमेकांना जोडणारे स्विच यांच्या उत्पादनामध्ये चिनी कंपन्यांनी आघाडी घेतली आहे. आज संगणक आणि मोबाईल फोन उत्पादकांमध्ये ‘अ‍ॅपल’ आणि ‘सॅमसंग’ वगळता सर्वत्र चिनी कंपन्यांचा दबदबा आहे. चिनी कंपन्यांच्या हेतूबद्दल कायमच संशय व्यक्त करण्यात आला आहे. खाजगी क्षेत्रातील चिनी कंपन्यांतही सरकारची गुंतवणूक असून, त्या आपल्या ग्राहकांकडून गोळा केलेली माहिती सरकारला पुरवते आहे, असे आरोप झाले आहेत. या क्षेत्रांत चीन आपल्याला मागे टाकेल, अशी अमेरिकेला भीती असून चीनची कोंडी करण्यासाठी अमेरिकेने कंबर कसली आहे.

१ फेब्रुवारी, २०१९ रोजी अमेरिकेने १९८७ साली रशियासोबत मध्यम पल्ल्याच्या क्षेपणास्त्रांवर निर्बंध टाकणाऱ्या करारातून माघार घेतली. रोनाल्ड रेगन आणि मिखाइल गोर्बाचेव यांच्यात झालेल्या करारानुसार ३०० ते ३४०० मैल पल्ल्याची, जमिनीवरून मारा करता येणारी बॅलेस्टिक तसेच क्रुझ क्षेपणास्त्रे मोडीत काढण्यात आली. ही क्षेपणास्त्रे १० मिनिटांहून कमी कालावधीत आपल्या लक्ष्यावर मारा करत असल्यामुळे अनवधानाने अण्वस्त्र युद्ध सुरू होण्याचा धोका टळला होता. करार झाला तेव्हा त्यात चीन तसेच भारत, पाकिस्तान आणि उत्तर कोरिया हे १९९० नंतर अण्वस्त्रधारी झालेले देश सहभागी नव्हते. तसेच कालांतराने मध्यम-लांब पल्ल्याची हवेतून मारा करता येण्यासारखी क्षेपणास्त्रे विकसित झाली. चीनने आपल्या नौदलाचे वेगाने विस्तारीकरण हाती घेतले असून प्रशांत महासागरात ठिकठिकाणी नाविक तळ निर्माण करून अशी क्षेपणास्त्रे तैनात करून अमेरिकन विमानवाहू नौकांची कोंडी केली आहे. रशियानेही पाठच्या दाराने मध्यम पल्ल्याची क्षेपणास्त्रे विकसित केल्याचा अमेरिकेचा संशय आहे. सर्व अण्वस्त्रधारी देशांनी मिळून नवीन करार करण्याची अमेरिकेची योजना असली तरी, असे होणे खूप कठीण आहे. अमेरिकेने दीर्घ पल्ल्याची क्षेपणास्त्रे विकसित करण्याचे प्रयत्न आरंभल्याने भविष्यात पुन्हा एकदा अण्वस्त्र स्पर्धेला सुरुवात होण्याची भीती आहे. व्हेनेझुएला या दक्षिण अमेरिकेतील सर्वात मोठ्या तेल उत्पादक देशात कडेलोटाची परिस्थिती निर्माण झाली आहे.

व्हेनेझुएलात राजवट बदलली, तर दक्षिण अमेरिकेतील रशियाच्या बाजूने असलेल्या मोजक्या देशांमध्येही सत्तांतर होऊ शकते. १८ मार्च, २०१८ रोजी रशियात अध्यक्षपदासाठी झालेल्या निवडणुकीत विरोधकांना बाजूला सारून व्लादिमीर पुतीन यांनी विजय मिळवला. पुतीन राजवटीच्या भ्रष्टाचाराविरुद्ध आंदोलन उभारणाऱ्या अलेक्सी नवलानी यांना निवडणूक लढण्यावर बंदी घालण्यात आली होती. नवलानी यांनी ग्वाईडो यांना पाठिंबा दिला आहे. या पार्श्वभूमीवर व्हेनेझुएलातील परिस्थिती चिघळत जाणार आहे. संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदेत मादुरो राजवटीविरुद्ध ठराव आणल्यास रशिया आणि चीन आपल्याकडील नकाराधिकाराचा वापर करतील. ग्वाईडो यांच्या स्वयंघोषित सरकारला लष्करी मदत करून मादुरो यांच्या राजवट उलथवून टाकण्यापर्यंत अमेरिकेची मजल जाईल, असे वाटत नाही. याउलट आपल्या मित्रदेशांच्या समर्थनार्थ आपण कोणती पातळी गाठू शकतो, हे रशियाने सीरियात दाखवून दिले आहे. एप्रिल-मे महिन्यात लोकसभा निवडणुका असल्याने भारतात मार्च महिन्याच्या सुरुवातीपासून आचारसंहिता लागू होईल. त्यामुळे अशा गुंतागुंतीच्या परिस्थितीत परराष्ट्र मंत्रालयाला सावधगिरीने मार्ग काढावा लागेल.