वाचकहो, आतापर्यंतच्या लेखांमध्ये ‘आर्य’ शब्दाच्या अर्थाची पाश्चात्त्य विद्वानांनी आपल्या सोयीनुसार पद्धतशीरपणे तोडमोड कशी केली, ते आपण तपशीलवार पाहिले. याच विद्वानांच्या मतानुसार आर्यांचे ते तथाकथित ‘आक्रमण’ झाल्यानंतर पुढच्या काळात त्यांनी वेदांची रचना केली. यातल्या काही वर्णनांवरूनच तर मोर्टिमर व्हीलर (Mortimer Wheeler) या पंडिताने “Indra stands accused” अशा मथळ्याने आपले संशोधन प्रसिद्ध करताना देवांचा राजा इंद्राला आरोपीच्या पिंजऱ्यात उभे केले होते. मग साहजिकच एक प्रश्न पडतो, की या इंद्र देवाने ..

डेन्व्हर रेल्वे स्टेशन. पूर्वेला जाणारी रेल्वे लवकरच सुटणार होती. येणार्‍या प्रवाशांची झुंबड उडाली होती. एका डब्यात खिडकीनजीकच्या सीटवर उत्तम पोशाखातील एक देखणी तरुणी बसली होती. गाडी सुटण्यापूर्वी काही क्षण दोन तरुण घाईघाईने डब्यात चढले...

आपल्या सौंदर्य, अभिनय, नृत्य, सामाजिक बांधीलकी व समंजस वागणूक या गुणांमुळे ओळखल्या जाणार्‍या, तसेच तमाशाप्रधान चित्रपटातल्या मादक, नखरेल कलावंतिणीपासून घरंदाज, कुलवंत ब्राह्मण कन्येपर्यंत अनेक भूमिकांमधून आपले सर्वस्व ओतणारी ही कलावती म्हणजे अभिनयसंपन्न जयश्री गडकर.....

‘कहता आँखन देखी, तू कहता कागद की लेखिन।’ असे म्हणत समाजाला वास्तवतेचा दृष्टिकोन देणारी कबीरवाणी. संत कबिरांचे चरित्र म्हणजे जात-पात-प्रांत-वंश-लिंग-धर्माच्या चौकटीवर समरस मानवतेचे संस्कार करणारे चरित्र आहे. त्यांचे जीवन हिंदू समाजसंस्कृतीचे जागृती आख्यान आहे. आज संत कबिरांची जयंती आहे. त्यानिमित्ताने त्यांच्या विचारांतली सर्वसमावेशकता आज नव्या अर्थाने समजून घ्यायला हवी...

आपल्याला होणार्‍या आजारांमध्ये ९९ टक्के सहभाग हा मनाचा असतो. मनामध्ये जे विचारांचे तरंग उमटतात, त्याचा परिणाम शरीरावर होत असतो. अशाप्रकारे मनात उत्पन्न होणार्‍या प्रत्येक सूक्ष्म तरंगांचे पडसाद शरीरावर कळत-नकळत होत असतात. ‘जे पेरणार, ते उगवणार.’ कारण, आपण सुरुवातीला बघितलं. जे बाहेर आहे तेच आत आहे. आपल्या वागण्या-बोलण्याचा परिणाम जसा बाहेर होत असतो, तसाच तो शरीरातही होणार आहे. आता हा परिणाम नेमका कसा होतो, ते जाणून घेऊया. ..

आपल्या या गगनव्यापी प्रेरणेमुळेच आपल्या अंगणात ठाकलेल्या प्रत्येक आव्हानांचा गड आपण लीलया पादाक्रांत करू शकतो. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे उदाहरण या प्रेरणेच्या पराक्रमाचं आभाळ किती भव्य असू शकतं, हे सिद्ध करण्यासाठी पुरेसे आहे...

प्राचीन भारतीय वाङ्मयात आर्य शब्द एखाद्या वंशाचा वाचक नव्हे, तर सद्गुणांचा वाचक म्हणूनच सगळीकडे वापरला गेल्याचे अनेक संदर्भ आतापर्यंतच्या सलग काही लेखांत आपण पाहिले. इतिहास संशोधकांच्या समाधानासाठी म्हणून आपण काही निवडक भौतिक पुरावे सुद्धा मागच्याच लेखात पाहिले. काय सांगतात हे सगळे संदर्भ आणि पुरावे?..

आपल्या वैशिष्ट्यपूर्ण शैलीतील संवादफेक, उंचेपुरे-देखणे व्यक्तिमत्त्व आणि भूमिकेवरची जबरदस्त पकड असणारे चित्रकर्मी, अभिनयसम्राट तसेच सामाजिक कार्यकर्ते म्हणजेच रंगभूमीवरचे ‘नटसम्राट’ डॉक्टर श्रीराम लागू.....

रुग्णांचे वय एक महिन्याच्या बाळापासून, तर ७० वर्षांच्या वरिष्ठ नागरिकांपर्यंत होते. आजारात व लक्षणांतही विविधता होती. सर्दी, खोकला, बारीक ताप, उलट्या, जुलाब, चक्कर येणे, अस्वस्थ वाटणे, छातीत दुखणे, हातपाय थंड पडणे, उदास वाटणे इत्यादी लक्षणे तर डायबेटीस, क्षय रोग, दमा, ब्लडप्रेशर, थायरॉईड, मिरगी इत्यादी आजार होते. हे सर्व रुग्ण बरे कसे झाले? कदाचित रुग्णांचा माझ्यावर व माझ्या बोलण्यावर दृढ विश्वास होता...

हिंदी-मराठी सिनेसृष्टीचा प्रदीर्घ काळ ज्यांनी ’याचि देही याचि डोळा’ जगला अशा फार थोड्या दिग्गज कलाकारांपैकी एक. आपल्या सोज्ज्वळ, निरागस अभिनयाद्वारे चाहत्यांच्या मनात स्थान निर्माण करणार्‍या साक्षात प्रेमस्वरूप आई अर्थात दीदी सुलोचना लाटकर.....

पेजली फिश आणि मी दोघे जिवलग मित्र होतो. पेजली आणि माझ्या आवडीनिवडी भिन्न होत्या. त्याला वाचनाची आवड, मी अरसिक. रात्री उशिरापर्यंत तो शेक्सपिअरची पुस्तकं वाचत किंवा बासरी वाजवत बसायचा, तेव्हा मी मद्यपान करीत उद्याच्या कामाची आखणी करायचो. ..

युद्ध करताना हरप्रकारे शत्रूची संख्या कमी करायची असते, ती वाढवून आपला फायदा नसतो. शत्रू वाढला तर आपले नुकसानच होते, हे टिळकांनी पुरेपूर हेरलेले दिसते. मुस्लिमांना आणि मुस्लीम लीगला काँग्रेसच्या विरोधात जाऊन ब्रिटिशांच्या बाजूने उभे करण्यापेक्षा त्यांना आपणच सवलती देण्याचा पर्याय टिळकांना निवडावा वाटला, कारण इंग्रजांच्या विरुद्ध त्यांनी पुकारलेल्या युद्धात त्यांना शत्रूची संख्या वाढवायची नव्हती. टिळकांचा झगडा ब्रिटिश साम्राज्यशाहीशी होता, ब्रिटिशांमुळे आपल्यावर आलेल्या पारतंत्र्याशी होता, मुसलमानांशी ..

बालनाट्य, एकांकिकांपासून ते अगदी गूढकथांपर्यंत रसिकमनाचा नेमका ठाव घेणारे ज्येष्ठ रंगकर्मी, लेखक, दिग्दर्शक आणि निर्माते म्हणजे रत्नाकर मतकरी यांचे १७ मे रोजी निधन झाले. एक हौशी चित्रकार आणि परखड वक्ते म्हणूनही मतकरी सुपरिचित होते. तेव्हा, अशा या रसिकप्रिय, अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्वाच्या कारकिर्दीवर थोडक्यात प्रकाश टाकणारा हा लेख.....

‘भय इथले संपत नाही’ अशी परिस्थिती जगात ठायी ठायी निर्माण झाली आहे. कारण, अर्थातच कोरोना! जागतिक संकटाने आता आपल्या भोवती पाश आवळायला सुरुवात केली आहे...

आज पुन्हा एकदा कोरोनाच्या कुरुक्षेत्रावर विजय मिळवायचा असेल तर श्रीकृष्णाची गरज भासणार आहे. पुन्हा एकदा सत्याचा विजय आणि दुर्गुणाचा पाडाव करायची खरी गरज आज आहे...

नव्या कलाकारांचे कौतुक करणारे, वरकरणी गंभीर दिसणारे, पण आतून तितकेच खट्याळ आणि अंगभूत अभिनयाच्या जोरावर स्वत:चा वेगळा ठसा उमटवणारे उत्तम विनोदी अभिनेते म्हणजेच किशोर प्रधान...

‘अभिनंदनीय’ आणि ‘अनुकरणीय’ अशा दोन्ही पातळ्यांवर रा. स्व. संघाच्या पुणे महानगरातील कोरोनाविरोधी कार्याचा उल्लेख करावा लागेल. कोरोना व्हायरस हा प्रत्यक्ष न दिसणारा, परंतु तरीही एखाद्या संहारक शस्त्राइतकाच घातक शत्रू. त्यामुळे त्याच्या विरोधातील लढाईचं स्वरूप आणि रणनीतीही पूर्णपणे वेगळी. हीच बाब लक्षात घेऊन रा. स्व. संघ-जनकल्याण समितीने आपल्या कार्यकर्त्यांच्या संघटित, शिस्तबद्ध आणि अत्यंत ‘मायक्रो’ स्तरीय नियोजनातून पुणे महानगरात एक अभिमानास्पद, थक्क करणारं आणि ‘रोल मॉडेल’ म्हणून राबवण्यात यावं, असं ..

सध्या ‘लॉकडाऊन’ सुरु आहे. त्यामुळे घरीच असतो. परिचितांचे फोन येतात. त्यातल्या अनेक प्रश्नांपैकी एक प्रश्न असा असतो की, “सध्या काय लिहितो आहेस?” मी उत्तर देतो की, “फ्रान्सचा घटनात्मक इतिहास, फ्रेंच राज्यक्रांती, तिचे तत्त्वज्ञान याचा अभ्यास करतोय.” कोरोना-कोरोनाच्या बातम्या वाचून, ऐकून तुम्हा सर्वांना कंटाळा आला असेलच, म्हणून थोड्या रूचीपालटासाठी हा एक नवीन विषय.....

राजद्रोहाच्या कलमाखाली टिळकांनी भोगलेला मंडालेचा कारावास तब्बल सहा वर्षांचा! टिळकांच्या उत्तरायुष्यातील महत्त्वाचा, वैशिष्ट्यपूर्ण आणि तेवढाच खडतरसुद्धा! मंडालेत टिळकांची प्रकृती बिघडली. दरम्यान, पुण्यात त्यांच्या पत्नीचे निधन झाले. टिळकांनी दुःखाचे हे प्रहार सोसून मंडालेत ‘गीतारहस्य’ लिहिले, हे सर्वश्रुत आहेच. मंडालेच्या कारागृहातले टिळकांचे वर्तन गीतेतील कर्मयोग्याला शोभेल असेच आहे...

बुशरोड काका हे वेमाऊथ बँकेचे केवळ संस्थापकच नव्हते, तर आधारस्तंभ होते. आता हा एकच आधारस्तंभ उरला होता. काकांनी थोडीथोडकी नव्हे, तर तब्बल साठ वर्षे या बँकेच्या सेवेत व्यतीत केली होती. बँक हे त्यांचे सर्वस्व होते. बँकेच्या लेजरमधल्या नव्या कोर्याय पानांप्रमाणे काकांचं अंतरंग शुभ्रधवल होतं आणि बँकेसाठी राबताराबता त्यांची त्वचा रापून बँकेतल्या महोगनी लाकडाच्या फर्निचरप्रमाणे तांबूस काळसर झाली होती...

तथागतांचा ‘धम्म’ हा ‘धर्म’ म्हणून प्रत्यक्षात आचरणात आणणारे जर कुणी आहेत, तर ते आहेत. रा. स्व. संघाचे स्वयंसेवकच! बुद्धांचा अजरामर उपदेश आणि रा. स्व. संघाच्या स्वयंसेवकांचे नाते मला नेहमीच जाणवते. आज तथागत गौतम बुद्धांची जयंती आहे. त्यानिमित्ताने बुद्धांचा उपदेश आणि संघ स्वयंसेवकांचे कार्य याचा घेतलेला मागोवा...

अभिनय कौशल्य, विनोदाचं अचूक टायमिंग, उत्तम संवादफेकीच्या जोरावर ज्यांनी अनेक भूमिका अजरामर केल्या, ते व्यक्तिमत्व म्हणजे अभिनेते विजू खोटे.....

‘बिझनेस नेटवर्क’चा वापर ‘पॉलिटिकल नेटवर्क’ वाढवण्यासाठी म्हणून टिळकांनी सगळ्यात आधी आपल्या देशात केला. शेतकरी, मजूर आणि व्यापारी या तिन्ही वर्गातील लोकांचा भारताच्या स्वातंत्र्यचळवळीसाठी टिळकांना पुढे फार उपयोग करून घेता आला आणि आपली राजकीय मते खर्‍या अर्थाने समाजाच्या सर्व स्तरात पोहोचविता आली. राजकीय आंदोलने करता करता उत्तम आणि यशस्वी व्यापार कसा करावा, याचा वस्तुपाठ टिळकांनी आपल्या कृतीतून घालून दिला. राजकीय साध्यासाठी साधन म्हणून उद्योगाचा वापर करून घेणार्‍या लोकमान्यांचे कौतुक करावे तेवढे थोडेचं!..

देशविघातक विचारसरणी राबवणाऱ्यांचा कट..

व्यक्तिस्वातंत्र्य, माध्यम स्वतंत्र्य, याच्या नावाने ओरडणारी माणसे गेली कुठे...? महाराष्ट्रातील ही माणसे आहेत कुठे? असा सवाल सध्या या देशातील बऱ्याच जणांना पडतो आहे. त्याची कारणे ही तशीच आहेत. महाराष्ट्रात तीन निष्पाप माणसांना जमावाने ठेचून मारले, तर एका संपादकावर हल्ला झाला. दोन टीव्ही पत्रकारांवर गुन्हे दाखल झाले. सोशल मिडियावरुन सरकारवर, मंत्र्यांच्या विरोधात लिहिणाऱ्यांना ठेचून काढले... हेतर भंयकर अमानवी आहे ना, मग ते पुरस्कार वापसीकार गेले कुठे ? आता कुठे गेले सहिष्णुतेचे तथाकथित रखवालदार?... ..

परभणी जिल्ह्यातील मंगरूळ या गावातील एका तरुणाने आयटी क्षेत्रातील मोठ्या पगाराची नोकरी सोडून मराठवाड्यातील आर्थिकदृष्ट्या गरीब शेतकर्‍यांच्या मुलांना दत्तक घेऊन पुणे जिल्ह्यात भोसरी येथे ‘स्नेहवन’ ही संस्था सुरू केली. या मुलांना उत्तम शिक्षण, सोयीसुविधा देत मोठे करणे हे ध्येय डोळ्यासमोर ठेवून इथे काम केले जाते...

आत्यंतिक राष्ट्रप्रेम, सामाजिक प्रश्नांची जाण आणि चित्रपटातून प्रबोधन या त्रिसूत्रीवर जीवनक्रम आचरणारे,तारुण्यात असताना मुक्ती संग्रामात स्वतःला झोकून देणारे स्वातंत्रसैनिक आणि तोच सेनानीपणा समाजकार्यात जपणारे सच्चे नागरिक म्हणजे अर्थात चित्रतपस्वी ‘राजदत्त.’..

भारतीय अर्थकारणाच्या इतिहासात न्यायमूर्ती रानड्यांनी केलेला अर्थशास्त्राचा अभ्यास, त्यांची मांडणी महत्वाची आहेच. भारतीय विद्याशाखा म्हणून रानड्यांनी अर्थशास्त्राचे त्यांनी चिंतन केले. पण, टिळकांनी रानड्यांच्या पुढे एक पाऊल टाकत या अर्थशास्त्राला राजकीय परिवर्तन घडवणारे एक साधन बनवून टाकले. रानडे हे जर भारतीय अर्थशास्त्राचे जनक असतील तर त्याचे आद्य प्रचारक आणि प्रसारक लोकमान्य टिळक आहेत...

(SISTERS OF THE GOLDEN CIRCLE या कथेवर आधारित)..

इंग्रजांशी वर्षानुवर्षे लढा देत भारताला स्वतंत्र होऊन 70 वर्षे होत आली, पण अजूनही उत्तम दर्जाच्या शिक्षणाचा मूलभूत अधिकार सामान्य माणसाच्या आवाक्याच्या बाहेर आहे. सामान्य माणसाचा लढा त्याच्या मुलांच्या शाळेच्या प्रवेशासाठी, उच्च शिक्षणासाठी अजूनही सुरु आहे...

निराधारांना मदतीचा आधार देत खर्‍या अर्थाने ‘भोंसला’ केवळ शैक्षणिक ज्ञान देणारे नसून सोबत सामाजिक बांधिलकी जपणारे कृतिशील अग्रदूत ठरले, असे म्हणणे वावगे ठरू नये. अखेरीस या लेखाच्या माध्यमातून तमाम घर बसलेल्या बांधवांना आणि विद्यार्थ्यांना एकच आवाहन करतो की, घरी राहा, निरोगी राहा, सुरक्षित राहा. संस्थेच्या या कार्याला हातभार लावणार्‍यांना शुभेच्छा !..

१९१४ ते १९१८ पर्यंत चाललेल्या पहिल्या महायुद्धात आणि दुसर्‍या महायुद्धातही भयंकर जीवितहानी झाली. या दोन्ही युद्धांचे परिणाम या युद्धानंतर कित्येक दशके या जगाच्या आर्थिक, सांस्कृतिक बाबींवर दिसून येत होते. आज कोरोनाच्या पार्श्वभूमीवर जगावर हीच वेळ आली आहे. माणसं तर जीवानिशी मरत आहेत. पण, अर्थव्यवस्थाही कोलमडल्या आहेत. कोरोना पसरू नये म्हणून जाहीर केलेल्या ‘लॉकडाऊन’मुळे जणू काही अघोषित युद्धच चालू झालं आहे...

पाश्चात्त्यांनी मांडलेल्या या 'आर्य स्थलांतर किंवा आक्रमण' सिद्धांताचे (AIT /AMT) स्वरूप ढोबळमानाने आपण मागच्या लेखात समजून घेतले. त्या सिद्धांताला भारतीय संशोधकांनी आणि अभ्यासकांनी काय प्रत्युत्तरे दिलेली आहेत, तेही असेच जरा ढोबळपणे आणि थोडक्यात या लेखात समजून घेऊ. यामुळे यातून आधी आपली एक वैचारिक चौकट तयार व्हायला मदत होईल आणि पुढच्या तपशीलवार लेखांकडे वळण्याआधी या विषयाची रूपरेषा आणि दिशा बरीच स्पष्ट झालेली असेल...

मॅडम बौमॉन्ट आल्याच्या तिसऱ्या दिवशी हॉटेलमध्ये एक देखणा तरुण येऊन दाखल झाला. त्याचे नाव हेरॉल्ड फॅरिंगटन. स्वारी इथे रविवारपर्यंतच राहणार होती. सोमवारी सकाळी त्याला परत जायचे होते. आल्या आल्या त्यानेही आपल्या सुसंस्कृत वागण्याने सर्वांची मने आकृष्ट केली...

म्यानमारची प्रदीर्घ लष्करी राजवट सुरुवातीपासून बराच काळ चीनच्या धोरण-प्रभावाखाली होती. त्या अनुभवातून काही धडे शिकल्यामुळे त्यांनी गेल्या काही वर्षांमध्ये सदर प्रभावाखालून बाहेर येण्यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयत्न केले. भारताने ते अचूक ओळखून त्यांच्या सदर प्रयत्नांना प्रतिसाद दिला, ज्याची फळे दिसू लागली आहेत...