‘गणपती अथर्वशीर्ष’ - आत्मचिंतन, व्यवस्थापन आणि आत्मविकासाचे धडे

भारतीय तत्त्वज्ञानाची सर्वांत मोठी देणगी म्हणजे उपनिषदे. वेदांतील चिंतन अधिक सखोल पद्धतीने मांडणारे हे ग्रंथ आजही मार्गदर्शक ठरतात. अथर्ववेदातील ‘गणपती अथर्वशीर्ष’(अथर्वशिरस्) हे उपनिषद विशेष महत्त्वाचे आहे. गणपती म्हणजे प्रारंभीचा देव, विघ्नहर्ता, बुद्धीचा देव. परंतु गणपती अथर्वशीर्ष केवळ धार्मिक पाठ म्हणून मर्यादित ठेवणे योग्य नाही. यात आत्मसाधना, आत्मचिंतन आणि आत्मविकासाचे खोल संदेश आहेत.

आजच्या आधुनिक युगात हे उपनिषद आपल्याला स्वतःची ओळख, व्यवस्थापन कौशल्ये आणि जीवन व्यवस्थापनाची दिशा देते. म्हणूनच हे केवळ धार्मिक ग्रंथ नसून एक आत्मविकास आणि व्यवस्थापनाचे मार्गदर्शक पुस्तक आहे.

१. उपनिषदातील मूळ तत्त्व : ‘तत्त्वमसि गणपतये’ गणपती अथर्वशीर्षात स्पष्ट सांगितले आहे की, ‘त्वं ब्रह्मा त्वं विष्णुः त्वं रुद्रः त्वं अग्निः त्वं वायुः’ म्हणजेच गणपती हेच विश्वातील सर्व तत्त्वांचे मूळ आहे.

यातून सामान्य माणसाला शिकवण मिळते की, आपल्या आतच सर्व शक्ती आहेत. आपणच आपला निर्माणकर्ता, पोषक आणि रक्षक आहोत. एकदा ही जाणीव झाली, की व्यक्तीमध्ये आत्मविश्वासाची आणि ध्येयपूर्तीची प्रचंड ताकद निर्माण होते.

व्यवस्थापन धडा : प्रत्येक व्यवस्थापकाने किंवा नेत्याने हे ओळखायला हवे की, त्याच्या टीममध्ये, कर्मचार्यांमध्ये अथांग क्षमता आहे. योग्य मार्गदर्शन आणि ओळख दिल्यास ही क्षमता संस्थेच्या उन्नतीस कारणीभूत होते.

२. आत्मचिंतनाची गरज : अथर्वशीर्षातील एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे आत्मसाधना. यात म्हटले आहे की, ‘त्वं ज्ञानमयो विज्ञानमयोऽसि’ तूच ज्ञान आहेस, तूच विज्ञान आहेस. हा मंत्र व्यक्तीला स्वतःकडे पाहण्याची प्रेरणा देतो. माणूस बाहेरील जग बदलण्याआधी स्वतःकडे पाहतो का? स्वतःच्या ताकदी, उणिवा ओळखतो का? हे आत्मपरीक्षण केल्याशिवाय आत्मविकास शक्य नाही.

स्वव्यवस्थापन धडा : प्रत्येक व्यावसायिक, विद्यार्थी किंवा नेता यांनी जर दररोज थोडा वेळ स्वतःसाठी काढून आत्मचिंतन केले, तर त्याच्या निर्णयक्षमतेवर आणि कार्यक्षमतांवर उत्तम परिणाम होतो.

३. भीतीवर मात करण्याचे धडे : गणपतीला ‘विघ्नहर्ता’ म्हटले आहे. विघ्ने म्हणजे फक्त बाहेरचे अडथळे नसून मनातील शंका, आत्मविश्वासाचा अभाव, भीती ही सगळी खरी विघ्ने आहेत.

अथर्वशीर्षातील ध्यानमंत्र ‘एकदंताय विघ्ननाशिने’ मनुष्याला शिकवतो की, भीतीवर मात करणे, हाच खरा यशाचा मार्ग आहे.
व्यवस्थापन धडा : व्यवसायात, कारकिर्दीत किंवा नेतृत्वात धोके घ्यावे लागतात. भीतीवर मात करून जोखीम स्वीकारून निर्णय घेणारा व्यक्तीच यशस्वी ठरतो.

४. एकाग्रतेचे महत्त्व : उपनिषदात सतत पुनरुक्ती करून गणपतीच्या गुणांचा जप करण्याची परंपरा आहे. याचा उद्देश मन एकाग्र ठेवणे हा आहे. ध्यान आणि जप यांमुळे मन विचलित होत नाही. एकाग्रतेमुळे व्यक्तीची निर्णयक्षमता वाढते.

स्व-विकास धडा : आजच्या माहितीच्या गोंधळात एकाग्रता हा सर्वांत मोठा गुण आहे. जो विद्यार्थी, व्यवस्थापक किंवा संशोधक लक्ष केंद्रित ठेवतो, तोच यश मिळवतो.

५. व्यवस्थापनातील धडे : गणपती अथर्वशीर्षातून अनेक व्यवस्थापन कौशल्ये शिकता येतात.

(अ) निर्णयक्षमता : ‘त्वं बुद्धिरूपः’ असे सांगितले आहे. म्हणजे गणपतीच बुद्धीचे मूर्त रूप आहे. व्यवस्थापकासाठी निर्णयक्षमता अत्यावश्यक आहे. योग्य वेळेला योग्य निर्णय घेणे, हीच खरी यशाची किल्ली आहे.

(ब) संकट व्यवस्थापन : गणपती विघ्नहर्ता आहेत. संकटसमयी धैर्याने, शांतीने आणि योग्य पद्धतीने मार्ग काढणे हा त्यांचा गुणधर्म. हे गुण व्यवस्थापकाने आत्मसात केले, तर टीम आणि संस्था दोन्ही सुरक्षित राहतात.

(क) संसाधनांचा योग्य वापर : गणपतीचे स्वरूपच प्रतीकात्मक आहे. मोठे कान, लहान डोळे, मोठे पोट.

मोठे कान - जास्त ऐकण्याची क्षमता

लहान डोळे - बारकाईने निरीक्षण करण्याची वृत्ती

मोठे पोट = सर्व अनुभव, गोड-कडू, सहन करण्याची ताकद

हेच गुण चांगल्या व्यवस्थापकाचे असतात.

६. आत्मविकासासाठी दिशा : गणपती अथर्वशीर्षात म्हटले आहे, ‘स त्वं यः एव त्वं यः एव’ म्हणजे तू जो आहेस, तोच श्रेष्ठ आहेस. यातून स्पष्ट होते की, दुसर्याशी तुलना न करता स्वतःची प्रगती साधावी. आपल्या वैशिष्ट्यांवर काम करून आपणच स्वतःचे मार्गदर्शक व्हावे.

आधुनिक जीवन धडा : सोशल मीडियाच्या युगात तुलना आणि स्पर्धा वाढली आहे. पण या उपनिषदातून संदेश मिळतो की, खरी स्पर्धा स्वतःशी असावी.

७. टीमवर्कचे महत्त्व : गणपतीच्या उपासनेत ‘गण’ हा शब्द आहे. गण म्हणजे समूह. एकटा माणूस मोठे कार्य करू शकत नाही. एकत्र काम करणार्या समूहालाच यश मिळते.

व्यवस्थापन धडा : आजच्या कॉर्पोरेट जगतात टीमवर्कशिवाय यश मिळू शकत नाही. नेता हा फक्त मार्गदर्शक असतो; पण कामगिरी संपूर्ण टीमची असते.

८. सकारात्मकतेचे तत्त्व

अथर्वशीर्ष सतत गणपतीच्या सकारात्मक गुणांचा जप करते. सतत ‘त्वं’ (तूच) असा पुनरुच्चार माणसाला सकारात्मकतेकडे नेतो. सकारात्मक विचार हेच आत्मविकासाचे मूळ आहे. नकारात्मकतेवर मात करून यश मिळवणे सोपे होते.

९. आधुनिक काळातील उपयुक्तता : आज माणूस तणाव, चिंता, असुरक्षितता यांनी ग्रासलेला आहे. अशा वेळी गणपती अथर्वशीर्षाचा संदेश अत्यंत उपयुक्त ठरतो. आत्मविश्वास वाढवणे, ध्येय स्पष्ट करणे, टीमसोबत सुसंवाद ठेवणे, संकटातही स्थिर राहणे हे सर्व आधुनिक व्यवस्थापनाचे धडे या उपनिषदातून मिळतात.

गणपती अथर्वशीर्ष हे केवळ धार्मिक पाठ नाही, तर आत्मविकासाचे, आत्मचिंतनाचे आणि व्यवस्थापन कौशल्यांचे ग्रंथालय आहे. यातून आपल्याला आत्मविश्वास, धैर्य, सकारात्मकता, टीमवर्क, संकट व्यवस्थापन आणि नेतृत्वाचे धडे मिळतात. हे उपनिषद आपल्याला स्मरण करून देते की, यशाचा खरा मार्ग स्वतःच्या आत दडलेला आहे. जेव्हा आपण स्वतःच्या गुणवत्तांचा शोध घेतो, त्यांना पैलू पाडतो, तेव्हा आपणच आपले विघ्नहर्ता बनतो. म्हणूनच गणपती अथर्वशीर्ष हे आधुनिक युगासाठीही एक ‘कालजयी स्व-साहाय्य ग्रंथ’ आहे.

कॅप्टन नितीन करंजीकर
लेखक : व्यवस्थापनतज्ज्ञ
मुक्काम पोस्ट - लुझियाना अमेरिका