वैदिक ऋषींचा वारसा आणि ‘स्वबोध’ (भाग १)

वैदिक काळातील ऋषी मुनी हे जगातील पहिले वैज्ञानिक, डॉक्टर्स, गणिततज्ज्ञ आणि अभियंता होते. नंतरच्या काळात पाश्चिमात्य बुद्धिजीवींनींच या अफाट ज्ञानाचा अभ्यास व त्यावर संशोधन केले. अजूनही या ज्ञानाचा अभ्यास करून, मानवी प्रगतीत भारतीय तरुण अनमोल वाटा निर्धारित करू शकतात. अशा या वैदिक ऋषींच्या सर्वंकष संशोधनाची माहिती चार भागांत जाणून घेणार आहोत. पहिल्या भागात महर्षी भारद्वाज, ऋषी भास्कराचार्य, आर्यभट्ट यांनी वैज्ञानिक क्षेत्रात केलेल्या कार्याबद्दल माहिती देण्यात येणार असून, दुसऱ्या भागात महर्षी कणाद, महर्षी कपिल, महर्षी बौद्धायन, ऋषी नागार्जुन, तिसऱ्या भागात महर्षी शुश्रुत, ऋषी चरक, महर्षी पतंजली, चौथ्या आणि शेवटच्या भागात ऋषी वराहमिहीर, महर्षी अगस्त्य यांच्या कार्याबद्दल माहिती देण्यात येणार आहे.


वैदिक ऋषींनी केवळ अध्यात्म आणि धर्मासाठीच नव्हे, तर विज्ञान, गणित, वैद्यकशास्त्र, खगोलशास्त्र, तंत्रज्ञान, मानसशास्त्र आणि योगासाठीही महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. प्राचीन जगाची भारताशी तुलना करताना आपल्याला दिसून येते की, विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या बाबतीत तसेच, जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात आणि पैलूंमध्ये, संशोधन आणि तंत्रज्ञानामध्येहीन भारतीय समाज जगाच्यापेक्षा खूप पुढे होता. आपण स्वबोध आणि आत्मबोध बाबतीत सजग होतो परंतु, आपल्याला शत्रूबोध उमगलाच नाही. त्यामुळे आपला बराच काळ युद्ध, औपनिवेशिक मानसिकतेचे बळी झाल्यामुळे आपल्या पूर्वजांनी विकसित केलेल्या सांस्कृतिक मुळांचा, वैज्ञानिक आणि तांत्रिक प्रतिभेचा विसर पडला. पुढील विकास थांबला आणि आपण औपनिवेशिक मानसिकतेचा स्वीकार केला. आता आपण स्वावलंबी भारत विकसित करण्याचा प्रयत्न करत असताना आपण आपल्या ऋषींच्या कार्यांचा अभ्यास करून, या दिशेने अधिक प्रयत्न करण्यासाठी आत्मविश्वासाने संशोधन, विकास आणि नवोपक्रमातील आपल्या ताकदीवर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे. काही उल्लेखनीय वैदिक ऋषी आणि त्यांच्या नवोपक्रमांचा उल्लेख खाली केला आहे.

महर्षी भारद्वाज

महर्षी भारद्वाज हे एक वैमानिक शास्त्रज्ञ आणि आयुर्वेदिक तज्ज्ञ होते. वैदिक युगात अनेक ठिकाणी विमानशास्त्राचे वर्णन केले आहे परंतु, महर्षी भारद्वाज यांनी ते अशा पातळीवर नेले की, आधुनिक विज्ञानाला अद्याप पूर्णपणे समजलेले नाही. रामायणातही विमानांचा उल्लेख आहे आणि असे मानले जाते की, त्यावेळीही वैमानिक एक अत्याधुनिक शास्त्र होते. महर्षी भारद्वाज यांनी ‘यंत्र सर्वस्व’, ‘आकाशशास्त्र’, ‘अंशुबोधिनी’ आणि ‘भारद्वाज शिल्प’ ही महत्त्वाची चार पुस्तके लिहिली. ज्यामध्ये त्यांनी वैमानिकाच्या कायदेशीर आणि तांत्रिक घटकांवर स्पष्टीकरण दिले. त्यांचे ‘यंत्र सर्वस्व’ हे पुस्तक विशेष महत्त्वाचे आहे कारण, ते विमान बांधण्यासाठी आणि चालवण्यासाठी वैदिक मंत्र आधारित रणनीतींचे वर्णन करते. विमानाचे प्रकार महर्षी भारद्वाज यांनी वर्णन केले आहेत.

प्रणोदनासाठी वेगवेगळे ऊर्जास्रोत वापरणारे आठ प्रकारचे विमान

१. शक्तियुग्म : विद्युत ऊर्जेवर चालणारे विमान
२. भूतवाह : अग्नी, पाणी आणि हवेने चालणारे विमान
३. धुमयान : पेट्रोलवर चालणारे विमान
४. शिखोद्गम : तेलाने चालणारे विमान
५. अंशुवाह : सौरऊर्जेवर चालणारे विमान
६. तारामुख : चुंबकीय विमान
७. मणिवाह : चंद्रकांत आणि सूर्यकांत मणींनी चालवलेले विमान
८. मरुत्सखा : पूर्णपणे हवेवर चालणारे विमान

रामायण आणि महाभारतात विमानाचा उल्लेख मोठ्या प्रमाणात आढळतो. शिवकर बापूजी तळपडे यांनी, प्राचीन विज्ञानाच्या पुनर्रचनेची चर्चा केली आहे. शिवकर बापूजी तळपदे यांनी १८९५ साली वैदिक साहित्यावर आधारित विमान यशस्वीरित्या विकसित केले. राईट ब्रदर्सना विमानचालनाचे प्रणेते म्हणून गौरवले जाण्यापूर्वीच त्यांनी, प्राचीन ग्रंथांमध्ये नमूद केलेल्या माहितीच्या विज्ञानावर ‘मरुत्सखा’ विमानाची ही कल्पना आधारित केली. हे मानवरहित विमान १ हजार, ५०० फूट उंचीवर गेले आणि नंतर आपोआप खाली आले. या विमानाचे उड्डाण मुंबईच्या चौपाटीवर, बडोद्याचे महाराजा सयाजीराव गायकवाड आणि इतर प्रतिष्ठित नागरिकांच्या उपस्थितीत झाले. हे विमान इतके प्रगत होते की, त्यात अशी यंत्रणा होती जी महत्त्वपूर्ण उंची गाठल्यानंतर ते वर चढू शकत नव्हते.

ब्रिटिशांनी फसवणूक करून तळपदे विमानाचे मॉडेल मिळवले आणि ते ब्रिटिश कॉर्पोरेशन ‘रेली ब्रदर्स’ला विकले. त्यानंतर राईट ब्रदर्स जगप्रसिद्ध विमान उत्पादक बनले, तर तळपदे यांना त्यांच्या अविश्वसनीय कामगिरीबद्दल फारशी पावती मिळाली नाही. दुर्दैवाने भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतरही आधुनिक युगातील पहिले विमान निर्माता असूनही, शिवकर बापूजी तळपदे यांचा आपल्या अभ्यासक्रमात उल्लेख नव्हता.

ऋषी भास्कराचार्य

प्राचीन भारतातील प्रसिद्ध गणिततज्ज्ञ आणि खगोलशास्त्रज्ञ भास्कराचार्य (जन्म १११४ इसवी) गुरुत्वाकर्षण शक्तीचा शोध लावणारे पहिले शास्त्रज्ञ होते. त्यांची गणना अजूनही जगभरात ओळखली जाते. ते उज्जैनमधील एका प्रमुख वेधशाळेचे संचालक होते, जे प्राचीन भारतातील गणित आणि खगोलशास्त्राचे एक प्रमुख केंद्र होते. वेधशाळा त्यांच्या गणितीय संशोधन आणि खगोलशास्त्रीय तपासांसाठी प्रसिद्ध होती.

‘सिद्धांत शिरोमणी’ गणित आणि खगोलशास्त्रावरील एक उपयुक्त पुस्तक : भास्कराचार्य यांचे सर्वांत उल्लेखनीय योगदान म्हणजे, सिद्धांत शिरोमणी जे त्यांनी चार विभागांमध्ये विभागले.

१. लीलावती: गणितीय सूत्रांचे मूलभूत परंतु सुंदर सादरीकरण
२. बीजगणित हा परिष्कृत गणितीय समीकरणे आणि समस्यांचा संच आहे
३. गोलध्याय हा खगोलशास्त्राचा संपूर्ण अभ्यास आहे
४.ग्रहगणिताध्याय : ग्रहांची गती आणि गणितीय गणना

‘लीलावती’ हे पुस्तक विशेषतः महत्त्वाचे आहे कारण, ते भास्कराचार्यांची मुलगी लीलावती हिच्या नावाने लिहिले गेले होते. हे पुस्तक गणितीय आणि खगोलशास्त्रीय सूत्रे काव्यात्मक आणि साहित्यिक पद्धतीने सादर करते. यामुळे त्याला शैक्षणिक आणि साहित्यिक असे दोन्ही महत्त्व प्राप्त होते. गुरुत्वाकर्षणावर चर्चा करताना भास्कराचार्य पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षण शक्तीवर भाष्य करतात आणि ते जड वस्तूंना कसे आकर्षित करते हे स्पष्ट करतात. त्यांच्या मते, गुरुत्वाकर्षणामुळे या वस्तू जमिनीवर पडतात. आजच्या वैज्ञानिक जगात गुरुत्वाकर्षणाचा सिद्धांत शोधण्याचे श्रेय न्यूटनला जाते. तथापि भास्कराचार्य यांनी न्यूटनच्या सुमारे ५५० वर्षांपूर्वीच त्याची व्याख्या केली होती. त्यांचे योगदान महत्त्वपूर्ण आहे आणि ते त्यांना इतिहासातील सर्वात प्रमुख शास्त्रज्ञांपैकी एक म्हणून स्थान देते.

आर्यभट्ट

४७६ मध्ये महाराष्ट्रात जन्मलेले आर्यभट्ट, हे प्राचीन भारतातील सर्वोत्तम गणितज्ञ आणि खगोलशास्त्रज्ञ म्हणून ओळखले जातात. त्यांचे सर्वात प्रसिद्ध कार्य ’आर्यभटीय’ आहे. जो ज्योतिष आणि खगोलशास्त्रावरील भारतातील सर्वात वैज्ञानिक ग्रंथ मानला जातो. हे काम गणितीय आणि खगोलशास्त्रीय सिद्धांतांचा एक अमूल्य संग्रह आहे, जो आर्यभट्टांच्या महान दृष्टी आणि वैज्ञानिक विचारांचे प्रदर्शन करतो. आर्यभट्टांचे गणितातील सर्वात महत्वाचे योगदान शून्याचा शोध होता. आर्यभट्टांच्या शोधाने आधुनिक गणित स्थापित करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली, शून्याच्या संकल्पनेशिवाय गणित अपूर्ण आहे. त्यांनी केवळ भारतातच नव्हे, तर जगभरात गणिताच्या आकलनाला एक नवीन खोली दिली आहे.

पृथ्वी सपाट आहे या लोकप्रिय सिद्धांताच्या विरोधात, आर्यभट्टांनी पृथ्वी गोलाकार आहे आणि तिच्या अक्षावर फिरते हे स्थापित केले. त्यांच्या दृष्टीमुळे त्यांनी पृथ्वीच्या दैनंदिन परिभ्रमणाची गृहीतके सुचवली, जी आजही वैज्ञानिक सत्य मानली जातात.त्यांनी ग्रहणांची खरी कारणे देखील अचूकपणे स्पष्ट केली. त्यांनी स्पष्ट केले की, जेव्हा चंद्र सूर्याला झाकतो आणि पृथ्वीवर त्याची सावली पडते तेव्हा सूर्यग्रहण होते. त्याचप्रमाणे, जेव्हा पृथ्वीची सावली चंद्राला झाकते तेव्हा चंद्रग्रहण होते. हा वैज्ञानिक दृष्टिकोन त्या काळातील प्रचलित समजुतींपेक्षा पूर्णपणे वेगळा आणि क्रांतिकारी होता.

आर्यभट्टांनी त्रिकोणमिती आणि बीजगणिताच्या अनेक आधुनिक पद्धती विकसित केल्या, ज्या आता गणितीय गणनेसाठी मूलभूत संकल्पना मानल्या जातात. त्यांच्या गणनेने गणिताला एक नवीन दिशा दिली आणि ब्रह्मगुप्त, श्रीधर, महावीर आणि भास्कराचार्य यांसारख्या प्रसिद्ध गणितज्ञांनी, गणित आणखी समृद्धकरण्यासाठी त्यांच्या सिद्धांतांवर आधारित रचना केली. भारताने आर्यभट्टांच्या सन्मानार्थ, पहिल्या कृत्रिम उपग्रहाला आर्यभट्ट असे नाव दिले. या उपग्रहाचे वजन ३६० किलो होते आणि तो एप्रिल १९७५ मध्ये प्रक्षेपित करण्यात आला होता. खगोलशास्त्रात भारताचे जागतिक महत्त्व स्थापित करणार्या शास्त्रज्ञाच्या नावावरूनच या उपग्रहाचे नाव देण्यात आले होते.

आर्यभट्टांच्या कार्याचा भारतीय ज्योतिष परंपरेवरही महत्त्वपूर्ण प्रभाव पडला आणि इतर लगतच्या संस्कृतींमध्ये त्याचे भाषांतर झाले. इस्लामिक युगात (सुमारे ८२० इ.स.) अरबी भाषांतराचा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पडला. त्यांच्या काही निष्कर्षांचा उल्लेख अल-ख्वारिझ्मी यांनी केला आहे. १० व्या शतकात अल-बिरुनी यांनी म्हटले आहे की, आर्यभट्टांच्या शिष्यांना पृथ्वी तिच्या अक्षावर फिरते असा विश्वास होता.

निष्कर्ष

आजच्या तरुणांनी आणि उद्योगांनी वेद साहित्यात मांडलेल्या संकल्पनांचा अभ्यास पाश्चात्य जगाप्रमाणेच करावा आणि नंतर या ज्ञानावर आधारित व्यापक संशोधनही करावे. आपल्याकडे क्षमता आहे; आपल्या सध्याच्या आणि भावी पिढ्यांना योग्य दिशा हवी आहे. भविष्यातील प्रकाशनांमध्ये अधिक ऋषींचा समावेश केला जाईल.

पंकज जयस्वाल
(स्रोत: आचार्य दीपक यांनी लिहिलेल्या वैदिक सनातन धर्म या पुस्तकातून)
७८७५२१२१६१