जागतिक शक्ती समीकरणांची नवी केंद्रे

सध्या जागतिक राजकारणामध्ये प्रचंड उलथापालथ सुरू असून, सातत्याने अनेक विकसनशील देश अमेरिकेच्या एकाधिकारशाहीला आव्हान देत आहेत. यामुळे विविध नवीन युत्यांचा आणि संघटनांचा जन्म होत असून, काहींच्या प्रभावामध्ये वाढ होत आहे. ‘ब्रिक्स’ही त्यापैकीच एक संघटना. त्यानिमित्ताने बदलत्या या जागतिक परिस्थितीचा हा आढावा...

कोरोनानंतर जगाची गतिमानता बदलली, जेव्हा भारताने करुणा, सामायिकरण तसेच वैज्ञानिक आणि तांत्रिक कौशल्याचे प्रदर्शन करत लसींचे जलद उत्पादन केले. भारताने या लसी संपूर्ण जगालाही जलद गतीनेच पोहोचवल्या. ‘ऑपरेशन सिंदूर’दरम्यान लष्कराची ताकद दाखवण्यात आली. त्यावेळची अचूकता, वेग आणि तांत्रिक एकात्मता हे गेल्या दहा वर्षांत भारताने विकसित केलेल्या ताकदीचे प्रदर्शन होते.

‘ब्रिस’मुळे जागतिक पातळीवरील गतिमानता कशी बदलत आहे?
उदयोन्मुख अर्थव्यवस्था सध्या विद्यमान शक्तींच्या वर्चस्वाला आव्हान देत आहेत. यामुळेच एकविसाव्या शतकातील जागतिक शक्तींच्या गतिमानतेत लक्षणीय बदल होत आहे. या बदलामुळेच जागतिक व्यवस्थेमध्ये एकध्रुवीय ते बहुध्रुवीय असे स्थित्यांतर होत आहे. चीन, भारत, ब्राझील आणि दक्षिण आफ्रिका या उदयोन्मुख अर्थव्यवस्था असून, हे देश राजकीय, तांत्रिक आणि आर्थिक क्षेत्रात सातत्याने शक्तीप्रदर्शन करत आहेत. या देशांचा वाढता ‘जीडीपी’, विकसित होणारे व्यापार नेटवर्क आणि ‘जी २०’ आणि ‘ब्रिस’सारख्या बहुपक्षीय संघटनांमध्ये नेतृत्व यावरून यावरून ते महत्त्व अधोरेखित होते. भारताला अधिक गुंतागुंतीच्या आणि गतिमान भूराजकीय वातावरणावर मात करावी लागेल आणि विकसित होत असलेल्या जागतिक व्यवस्थेबाबत कठोर निर्णयही घ्यावे लागतील.

हे लक्षात घ्या की, २०१० सालच्या दशकाच्या सुरुवातीला, क्रयशक्ती समता (पीपीपी)द्वारे मोजला जाणारा चीनचा जीडीपी अमेरिकेपेक्षा जास्त होता. ‘पीपीपी’नुसार २०१८ साली जागतिक ‘जीडीपी’मध्ये ‘ब्रिस’ देशांचे प्रमाणही ‘जी ७’ देशांपेक्षा जास्त होते. ‘ब्रिस’मध्ये नंतर इजिप्त, इथिओपिया, इराण, संयुक्त अरब अमिराती आणि इंडोनेशिया यांचा समावेश झाला आणि त्यात आणखी विस्तार करण्याचा विचार सुरू आहे. ’ब्रिक्स’चा वितार हा एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. ‘ब्रिस’ आणि ‘जी ७’ राष्ट्रांमधील दरी आणखी वाढली आहे. सुरुवातीच्या २० टक्क्यांवरून ब्रिस+ देश आज जगातिक तेल उत्पादनाचा ४३ टक्के वाटा उचलतात. याव्यतिरिक्त, ‘ब्रिस+’ने नवीन विकास बँका आणि इतर संस्थांच्या निर्मितीची योजनाही जाहीर केली आहे.

जग एकध्रुवीय होण्याऐवजी बहुध्रुवीय का होत चालले आहे?
अमेरिकन राजकीय अभ्यासक जोसेफ नाय ज्युनियर यांनी त्यांच्या कामात, स्मार्ट पॉवर-हार्ड आणि सॉफ्ट पॉवरला यशस्वी रणनीतीमध्ये एकत्र करण्याची क्षमता ही कल्पना मांडली. लाखो वर्षांपूर्वी गुहांमधून बाहेर पडल्यापासून, एकविसाव्या शतकात मानवता अधिक सुसंस्कृत झाल्याचे मानले जाते. आपल्यातील बहुतेक प्राणीमात्रांचा अविचारीपणा सोडून समकालीन भूराजकीय परिस्थितींना तोंड देण्यासाठी, कठोर शक्तीऐवजी सॉफ्ट पॉवरवर महत्त्वाची मानली गेली आहे. जोसेफ नाय यांचा असा युक्तिवाद आहे की, सॉफ्ट पॉवर ही सक्ती नाही आणि बदल घडवून आणण्यासाठी परराष्ट्र धोरण, राजकीय मूल्ये आणि संस्कृतीचा वापर करता येतो.
पण प्रत्यक्षात काही दशके जगावर राज्य केल्यानंतर, अमेरिकेच्या नेतृत्वाखालील स्वार्थी राजकीय शक्ती आणि अधिकारी विकसनशील, लहान, कमकुवत आणि भ्रष्ट राष्ट्रांना त्यांच्या स्वार्थासाठी आणि नियंत्रित करण्यासाठी कठोर शक्तीचा वापर करत आहे. अमेरिकेचे हे धोरण पूर्णपणे निराशाजनक आणि घृणास्पद असेच. प्रत्येक देश किंवा प्रदेशाचा स्वतःचा इतिहास, संस्कृती, श्रद्धा, वैशिष्ट्ये इत्यादी गोष्टी त्यांच्या स्वतःच्या परिस्थिती, विकासाचा वेग, शिक्षणाचा स्तर आणि त्यांच्या स्वतःच्या देशवासीयांच्या संगोपनावर आधारित असतात. त्यामुळेच अमेरिकेने पाश्चात्य राजकीय विचारसरणी इतरांवर लादण्यासाठी बळाचा वापर करणारे त्यांचे गर्विष्ठ, आक्रमक आणि वर्चस्ववादी वर्तन थांबवले पाहिजे.

अमेरिकेच्या संकुचित विचारसरणीच्या आणि काही कमकुवत दूरदृष्टी असलेल्या नेत्यांनी, देशाला धोकादायक परिस्थितीत टाकले आहे. दुसर्‍या आखाती युद्धामुळे आणि अफगाणिस्तानातील अनपेक्षित संघर्षामुळे आज अमेरिका, एका अनियंत्रित बैलासारखी दिसते. जी वेगवेगळ्या भूप्रदेशात त्यांच्या मार्गातील सर्व काही नष्ट करण्याचा प्रयत्न करीत आहे. अमेरिकेच्या अफगाणिस्तानातून घाईघाईने बाहेर पडण्याने, अनेक विकसनशील देशांना अमेरिकेच्या शक्तीचे आणि कमकुवत दुव्यांचे मूल्यांकन करणे शक्य झाले. दक्षिण अमेरिकेतील काही देशांना हे समजले आहे की, त्यांना आता अमेरिकेकडून भीती वाटून घेण्याचे काही कारण नाही. शिवाय, अनेक उदयोन्मुख राष्ट्रांनाही आता वाटते की, जगातील सर्वांत शक्तिशाली राष्ट्राच्या अधिकाराला आव्हान दिले जाऊ शकते.

दहशतवाद, अमली पदार्थांची तस्करी, मनी लॉण्डरिंग, महासागर आणि जमिनींचे प्रदूषण यांसारख्या पूर्वीपासून अस्तित्वात असलेल्या जागतिक समस्यांसोबतच, जागतिकीकरणाने हवामान बदल, सायबर सुरक्षा आणि अंतराळ सुरक्षा यांसारख्या नव्या संकटांनाही जन्म दिला. वरील समस्यांचे निराकरण स्पर्धात्मक नसून, सहकार्यात्मक असले पाहिजे. जर देशांमधील सध्याची दरी कायम राहिली, तर ते या समस्यांचे निराकरण करू शकणार नाहीत. ‘न्यू ग्लोबल डायनॅमिस’ या बदलांचे परिणाम, राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील संस्था आणि निर्णय घेणार्‍यांना येणार्‍या नवीन अडचणी यांचे परीक्षण करते. ते उद्योग, व्यापार आणि वित्त क्षेत्रांतील बदलत्या गतिमानतेचा शोध घेतात आणि हे बदल जागतिक अर्थव्यवस्थेवर, जागतिकीकरणाच्या भविष्यावर, आंतरराष्ट्रीय शक्ती संरचनांवर आणि बाजारातील प्रतिस्पर्ध्यांवर कसा परिणाम करत आहेत ते पाहतात.

जागतिक व्यवस्थेतील बदलांवर परिणाम करणार्‍या मुख्य घटकांपैकी एक म्हणजे, अजूनही महान शक्तींचा उदय आणि र्‍हास. चीनचा वाढता प्रभाव, जागतिक निर्णयांमध्ये मोठ्या प्रमाणात सहभागाची मागणी करत आहे. त्याचे हित अधिक व्यापकपणे परिभाषित करत आहे. भारत अनेक राष्ट्रांसोबत मजबूत आंतरराष्ट्रीय संबंध निर्माण करताना, आपली लष्करी आणि आर्थिक शक्ती वाढवून आपली दृढता दाखवत आहे. आंतरराज्यीय व्यवस्थेत आपले स्थान टिकवून ठेवण्यासाठी, तुलनेने कमकुवत असलेली अमेरिका मागे हटत आहे. या वेगवेगळ्या देशांच्या परराष्ट्र धोरणाची अंमलबजावणी कशी केली जाते, यावर ही समीकरणे बदलत आहे. अमेरिकेला त्यांच्या अदूरदर्शी आणि संकुचित विचारसरणीच्या परराष्ट्र अधिकार्‍यांमुळे, अनिश्चित परिस्थितीत ढकलण्यात आले आहे.
परराष्ट्रमंत्री एस जयशंकर म्हणाले की, ’काही राष्ट्रे आणि व्यवसाय जुन्या जागतिक व्यवस्थेला अनुकूल आहेत. भारतीयांना ती व्यवस्था नको आहे. आर्थिक जागतिकीकरणाच्या शक्तींपासून फायदा मिळवणार्‍या भारतासाठी, त्या गतिशीलतेची पुनर्रचना करणे नेहमीच वाईट नसेल.’ एक नवीन चौकट उदयास येताच, भारत अधिक संतुलित दृष्टिकोनाचा पुरस्कार करत असल्याचे ठळकपणे दिसते. यामध्ये फायदे केवळ काही निवडक लोकांना होण्याऐवजी, समुदायांमध्ये आणि देशांमध्ये अधिक निष्पक्षपणे वितरित केले जातात.

काही मूलभूत फरक असलेल्या राष्ट्रांचा गट एकत्र कसा राहू शकता? हा प्रश्न आज अनेकांनी सतावत आहे. तथापि, जर या संस्था विकसित झाल्या आणि त्यांचा प्रभाव वाढला, तर ते पश्चिमेला एक प्रतिसंतुलन प्रदान करू शकतात. दुर्दैवाने, अलीकडच्या वर्षांत वाढत्या एकतर्फी कृती आणि शून्य-सम व्यवहार राजकारणामुळे, बहुपक्षीयता एक संकल्पना आणि प्रथा म्हणून कमकुवत झाली आहे. यामुळेच जागतिक व्यापार संघटनेसारख्या बहुपक्षीय संघटनांवर अविश्वास वाढत आहे. जग पुन्हा एकदा एकध्रुवीय ते बहुध्रुवीय होत आहे. आंतरराष्ट्रीय राजकीय परिदृश्यात असंख्य प्रादेशिक शक्तींचा उदय होत असून, जटिल परस्परावलंबनाने त्याची जागा घेतली आहे. परिणामी, पूर्वीचे शत्रू आता युती करत आहेत.

विविध क्षेत्रांमध्ये चीन, भारत आणि इतर विकसनशील देशांचा शांततापूर्ण उदय, अमेरिकेच्या वर्चस्वाचा अंत आणि एकध्रुवीय ते बहुध्रुवीय शक्ती संरचनेत बदल या जागतिक, राजकीय आणि आर्थिक घडामोडींचा दृष्टिकोन दर्शवितो की, आशिया जागतिक सत्तेचे नवीन केंद्र बनले आहे. चीन, भारत, दक्षिण कोरिया आणि इंडोनेशियासारख्या राष्ट्रांच्या आर्थिक पुनर्प्राप्तीद्वारे अंदाजांची पुष्टी होते. आशिया जागतिक घडामोडींमध्ये केंद्रस्थानी येईल. अमेरिका आणि चीनमधील स्पर्धा, भूराजकीय आणि आर्थिक क्षेत्रात अमेरिकेचे वर्चस्व टिकवून ठेवण्यासाठीचा संघर्ष आणि आशियातील महाशक्ती होण्याची चीनची महत्त्वाकांक्षा दर्शवते. अमेरिकेचे सतत वर्चस्व असूनही, बदलाचे स्पष्ट गतिमान आहेत. चीन आणि भारताच्या सारख्या नवीन शक्तींचा उदय, जागतिक राजकारणाची गुंतागुंत आणि उत्क्रांती दर्शवितो. कालांतराने, अमेरिका एकविसाव्या शतकात जागतिक राजकीय परिदृश्याला आव्हान देण्यासाठी वर्चस्व राखत राहील की, नवीन शक्ती समोर येतील हा प्रश्न अधिकाधिक कठीण होत चालला आहे.अशाप्रकारे, या युगातील जागतिक राजकारणातील गतिमानता विकसित होत असताना आणि नवीन आव्हाने निर्माण होत असताना, सत्तेचे संतुलन आणि आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या भविष्यातील वाटचालींचा अर्थ लावण्यासाठी एक नवीन आदर्श निर्माण होतो आहे. अनेक कारणांमुळे अमेरिकेचे वर्चस्व कमी होत असल्याचे दिसून येते. दक्षिण चीन समुद्र आणि युक्रेनमधील सध्याच्या परिस्थितीने अमेरिकेला पूर्वीपेक्षा जास्त वेढलेले आहे. जग बहुध्रुवीय बनले आहे आणि चीन, रशिया आणि भारत या सर्वांनी दाखवल्याप्रमाणे अमेरिका आता जगाच्या शीर्षस्थानी एकटी राहिलेली नाही.

निष्कर्ष
भारताची सध्याची परिस्थिती आव्हानात्मक वाटत असली, तरी मजबूत आंतरराष्ट्रीय संबंध निर्माण करण्यासाठी आणि अर्थव्यवस्था वेगाने वाढविण्यासाठी अधिक योग्य निर्णय घेण्याची आता वेळ आहे. प्रशासन आणि अर्थव्यवस्थेला कमकुवत करण्याच्या प्रयत्नात, विरोधी नेत्यांनी पसरवलेल्या खोट्या कथनांना आपल्या अद्भुत देशाच्या नागरिकांनी बळी पडणे टाळले पाहिजे. भविष्यात एक समृद्ध भारत पाहण्यासाठी, फक्त एकत्र उभे राहून सध्याच्या सरकारला पाठिंबा देऊया.

पंकज जयस्वाल