‘फेंटानिल’च्या चिनी तस्करीमुळे अमेरिकेला फेस

चीनमधून मेक्सिको, कॅनडामार्गे अमेरिकेत तस्करी होणारा एक घातक अमली पदार्थ म्हणजे ‘फेंटानिल’. या ‘फेंटानिल’च्या नशेत अमेरिकेची तरुण पिढी गुरफटली असून, या ड्रग्जसेवनाने हजारोंनी मृत्यूही ओढवले आहेत. नुकतेच ट्रम्प यांनी चीन अशाप्रकारे ‘फेंटानिल’च्या तस्करांना फाशीच्या शिक्षेची तरतूद करेल, असे वक्तव्य केले होते. त्यामुळे ट्रम्म यांच्या आगामी चीन दौर्याच्या शक्यतेच्या पार्श्वभूमीवर ‘फेंटानिल’ तस्करी रोखण्यासंबंधी दोन्ही देशांमध्ये एकमत होते का, ते बघणे महत्त्वाचे...

'फेंटानिल’च्या’ या सिंथेटिक अमली पदार्थाने गेली अनेक वर्षे अमेरिकेत, कॅनडामध्ये अक्षरश: धुमाकूळ घातला आहे. एकतर कमी किमतीत मिळणार्या ‘फेंटानिल’च्या गोळ्या गिळायला अगदी सोप्या. ना पावडर, ना धूर, तर सरळ सोप्या पद्धतीने ‘फेंटानिल’च्या गोळ्यांचे सेवन करता येते, असे ‘फेंटानिल’ सेवन करणारे सांगतात. पण, प्रयोगशाळेत विविध रासायनिक पदार्थांचे मिश्रण करून बनविलेल्या या गोळ्यांमुळे युवा मोठ्या संख्येने मृत्युमुखी पडत आहेत. ‘फेंटानिल’च्या व्यापारातून मिळणार्या प्रचंड नफ्यामुळे सीमावर्ती अधिकारी ते स्थानिक पोलीस यांना हाताशी धरून हा ‘फेंटानिल’चा व्यापार बिनबोभाटपणे सुरु आहे. डोनाल्ड ट्रम्प हे अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्षपदी येताच त्यांनी ‘एफबीआय’च्या प्रमुखपदी नेमलेल्या काश पटेल यांनी ‘फेंटानिल’चा अमेरिकेतील प्रसार रोखण्यासाठी मोठी पावले उचलली आहेत.

अमेरिकेत फार पूर्वीपासून ‘कोकेन’, ‘हेरॉईन’ आणि तत्सम अमली पदार्थांचा सुळसुळाट होता आणि अजूनही आहे. या अमली पदार्थांच्या आहारी गेलेली तरुण पिढी अमेरिकेतील सर्व राज्यांमध्ये आढळून येते. हे अमली पदार्थ मेसिकोसारख्या अमेरिकेला लागून असणार्या देशामध्ये बनविले जात होते आणि ते अमेरिकेत आणून विकले जात होते. या अमली पदार्थ बनविणार्या माफियांवर अनेक वेब सीरिजही प्रसारित झाल्या असून, त्यांना जगभरातील प्रेक्षकांकडून लोकप्रियता मिळाली आहे.

मग ‘फेंटानिल’मध्ये नेमके असे काय आहे की, ज्याच्याबद्दल अमेरिकेत सध्या इतकी बोंबाबोंब चालू आहे? तर त्याचे उत्तर आहे, या ‘फेंटानिल’ची किंमत. ‘फेंटानिल’ हा प्रयोगशाळेत कृत्रिमरित्या बनविला गेलेला अमली पदार्थ. या पदार्थामध्ये नैसर्गिकरित्या कोठल्या झाडाच्या पानापासून अथवा फुलांपासून अर्क काढला जात नाही, तर ते पूर्णतः सिंथेटिक आहे. म्हणजे, सुमारे दहा ते अकरा रासायनिक पदार्थांच्या मिश्रणातून ते तयार केले जाते. सुरुवातीला ‘फेंटानिल’ हे शस्त्रक्रियेनंतर वेदनाशामक (पेन किलर) औषध म्हणून विकसित करण्यात आले होते. पण, त्याचा प्रवास नंतर अमली पदार्थामुळे येणार्या गुंगीसाठी होत गेला.

‘फेंटानिल’ लोकप्रिय होण्यामागचे अजून एक कारण म्हणजे, त्याच्यामुळे झटपट मिळणारी ’किक’ आणि सुलभ उपलब्धता. ‘फेंटानिल’ हे गोळ्यांच्या स्वरूपात उपलब्ध केले जाते. गोळी पोटात गेली की झटपट ‘किक’ मिळणारच. पण, हे पूर्ण रासायनिक आणि प्रयोगशाळेत बनविले गेले असल्यामुळे त्याच्या उपभोक्ताच्या शरीराचे, आतड्यांचे मोठे नुकसान होते आणि ‘फेंटानिल’ नियमितपणे सेवन करणार्याचा मृत्यू ठरलेलाच असतो. गेली अनेक वर्षे आणि विशेषतः गेल्या दशकातच या ‘फेंटानिल’चा अमेरिकेत प्रसार झाल्याचे दिसून येते. गेल्या दोन वर्षांत फक्त अमेरिकेत ७० हजरांपेक्षा जास्त युवकांचा या ‘फेंटानिल’मुळे मृत्यू झाला असल्याचे अमेरिकन सरकारकडून जाहीरपणे सांगण्यात आलेले आहे.

‘फेंटानिल’ तयार करण्यासाठी लागणारा कच्चा माल चीनमधून मेसिकोमध्ये येतो. तेथे सर्व रासायनिक घटकांपासून ‘फेंटानिल’च्या गोळ्या तयार केल्या जातात. मेसिको हा दक्षिण अमेरिकेतील देश. या देशाच्या भौगोलिक सीमा अमेरिकेला भिडलेल्या आहेत. सुमारे तीन हजार किमी लांबीपेक्षा जास्त या भौगोलिक सीमा लागून आहेत. यामुळे मेसिकोमधून मोठ्या प्रमाणात बेकायदेशीरपणे स्थलांतरित अमेरिकेत घुसतात, हे उघड सत्य. इतकी वर्षे अमेरिकेत ‘कोकेन’, ‘हेरॉईन’ आणि तत्सम अमली पदार्थ अमेरिकेत विकणारे माफिया ‘फेंटानिल’कडे वळले कसे, तर त्याचे उत्तर आहे प्रचंड नफा!

मेसिको आणि अमेरिकेच्या सीमांवर मेसिकोमधून अमेरिकेत येणार्या सर्व पदार्थांच्या आयातींवर अमेरिकेच्या कस्टम अधिकार्यांकडून बारकाईने पाळत ठेवली जाते. त्यामुळे ‘फेंटानिल’च्या गोळ्या मेसिकोमध्ये तयार केल्यानंतर त्या उत्तर अमेरिकेत आणि कॅनडामध्ये पाठविल्या जातात. कॅनडा आणि अमेरिकेच्या भौगोलिक सीमा सुमारे आठ हजार किमी एवढ्या लांब पसरलेल्या. या एवढ्या लांब सीमेवरून अमेरिकेत घुसण्यासाठी सोपा आणि सहज मार्ग माफियांकडून शोधला जातो. मालाची वाहतूक करण्यासाठी सर्व वाहनांचा पुरवठा या माफियांकडूनच केला जातो.

हा ‘फेंटानिल’चा व्यापार गेल्या एका दशकापासून अमेरिकेत होताना दिसत होता. पण, अमेरिकेतील गरीब, श्रीमंत या सर्व थरांतील तरुण पिढी नुसती ‘फेंटानिल’च्या नादाला लागली नसून, ती प्रत्येक महिन्याला हजारोंच्या संख्येने मृत्युमुखी पडताना दिसत आहे. या मृत्युमुखी पडलेल्यांच्या पालकांचे अनेक व्हिडिओ समाजमाध्यमांवर उपलब्ध आहेत.

चीनमधील कम्युनिस्ट पक्षातील अनेक वरिष्ठ लाचखोर अधिकारी, बांधकाम क्षेत्रातील उद्योगपती यांनी अमली पदार्थांच्या मेसिको ते कॅनडातील व्हॅन्कुव्हरमार्गे चालणार्या या धंद्यात मोठी गुंतवणूक केल्याचे सांगतात. अमली पदार्थांच्या टोळ्यांना रोखरकमेची नेहमी तूट भासत असते. तेथे चीनमधील वर उल्लेखलेल्यांनी मोठी गुंतवणूक केल्याचे दिसून आलेले आहे. ‘फेंटानिल’ या अमली पदार्थाची अमेरिकेत, कॅनडामध्ये आणि लॅटिन अमेरिकेतील अनेक देशांत सध्या मोठी चर्चा आहे. हा अमली पदार्थ चीनकडून प्रायोजित होत असल्याची चर्चा आहे.

‘फेंटानिल’मुळे या देशांमध्ये अनेक लोकांनी विशेषतः युवकांनी मोठ्या प्रमाणात प्राण गमावले असून, अमेरिकेत ‘फेंटानिल’चा जोरदार प्रसार झालेला आहे. कॅनडाच्या पश्चिमेकडे असणार्या किनारी भागात लॅटिन अमेरिकेतील अमली पदार्थांचा व्यापार करणार्या अनेक टोळ्यांची प्रमुख कार्यालये आहेत. चीन या अमली पदार्थाच्या व्यापाराआडून हेरगिरी करतो, असे चीनवर यापूर्वीही आरोप झाले आहेत. २०१९ मध्ये रॉयल कॅनडियन पोलीस सर्व्हिसमधील एक उच्च अधिकारी कॅमेरून ऑर्टीस याला अटक झाल्यावर या संदर्भातील अनेक स्फोटक माहिती बाहेर आली होती. कॅनडामध्ये खूप खोलवर या मेसिकन ड्रग कार्टेलनी प्रवेश केला असल्याचे बोलले जाते.

‘फेंटानिल’च्या अमेरिकेतील आणि कॅनडातील प्रसारामागे चीनच्या कम्युनिस्ट पक्षाचा हात असल्याचे बोलले जाते. कॅनडामधील शोध पत्रकारितेतील प्रसिद्ध पत्रकार सॅम कूपर यांनी त्यांच्या ‘विलफुल ब्लाईंडनेस’ (ऐच्छिक डोळेझाक) या पुस्तकात कॅनडातील राजकारणी आणि चीन यांच्यामधील साटेलोटे याबद्दल बरीच माहिती दिली आहे. या अमली पदार्थांच्या व्यापारातून मिळणार्या नफ्यामधून या माफियांनी कॅनडामधील बांधकाम क्षेत्रात तसेच कॅसिनोमध्ये खूपच मोठी गुंतवणूक केलेली आहे. त्यामुळे चीन ते व्हाया हाँगकाँग ते कॅनडामधील व्हॅन्कुव्हर असा थेट व्यापार होतो अथवा चीन ते व्हॅन्कुव्हर व्हाया मेसिकोमधील अमली पदार्थांचा व्यापार करणार्या टोळ्या असाही होतो, असे सॅम कूपर सांगतात.

चीनकडून ‘फेंटानिल’च्या प्रसारासाठी अप्रत्यक्षपणे केवळ पाठिंबाच दिला जात नाही, तर चीनकडून सामरिकदृष्ट्या चालविलेली ही मोहीम आहे, असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही. ब्रिटिशांच्या भारतावरील राजवटीच्या काळात याच ब्रिटिश व्यापार्यांनी मोठ्या प्रमाणात गांजा आणि अफूचा चीनमध्ये मोठ्या प्रमाणात प्रसार केला होता, असे सांगितले जाते. तत्कालीन चीनमधील एक मोठी पिढी या गांजा-अफूच्या प्रसाराला बळी पडली होती. त्याचीच परतफेड पुनरावृत्ती चीनकडून ‘फेंटानिल’च्या अमेरिकेतील आणि कॅनडातील प्रसारातून होत असावी, असे सांगितले जाते.

‘फेंटानिल’च्या प्रसाराला रोखण्यासाठी अमेरिकेतील ‘एफबीआय’चे प्रमुख काश पटेल यांनी भारत सरकारकडून जाहीरपणे मदत मागितली होती. म्यानमार आणि त्याच्या सीमेला भिडलेली पूर्वोत्तर भारतातील राज्ये यांमधील अमली पदार्थांच्या वाहतुकीला प्रतिबंध घालण्यासाठी अमेरिकेने ही विनंती भारताला केली असावी. चीनमधून होणार्या या पुरवठ्याची वाहतूक भारतातील काही बंदरे, इतर अंतर्गत वाटा यांच्यामधून जात असल्याचे अमेरिकेचे म्हणणे आहे.

‘फेंटानिल’चा प्रसार अमेरिकेपुरता मर्यादित राहिलेला नाही. ‘फेंटानिल’मुळे मरण पावणारे सध्या जपान, ऑस्ट्रेलिया, न्यूझीलंडमध्येही आढळून येत आहेत. युरोपातील ‘फेंटानिल’च्या प्रसाराबद्दल जास्त माहिती उपलब्ध नाही. पण, ‘फेंटानिल’च्या भारतामध्ये होऊ शकणार्या प्रसाराबद्दल भारताला आताच सावध व्हावे लागेल आणि ‘फेंटानिल’च्या प्रसारावर करडी नजर ठेवावी लागेल. ‘फेंटानिल’च्या प्रसारामागे आपल्या शत्रू राष्ट्रांच्या सामरिक दृष्टिकोनाबद्दलही विचार करावा लागेल.

चीनकडून पुरवठा होणार्या घटक पदार्थांवर नियंत्रण आणण्याचे अमेरिकेने चीनला कळविले असल्याचे सांगतात. चीनकडून होणार्या ‘फेंटानिल’च्या काही घटकद्रव्यांच्या पुरवठ्यासाठी मेसिकोमधील काही बँकांवरही अमेरिकेने निर्बंध लादले आहेत. या बँकांच्यामधून ‘फेंटानिल’चे चीनबरोबरील आर्थिक व्यवहार सांभाळले जात होते. ‘फेंटानिल’चा प्रश्न अमेरिकेसाठी मोठा चिंताजनक असल्याने, अमेरिकेने ‘फेंटानिल’च्या चीनकडून होणार्या पुरवठ्यावर नियंत्रण आणण्यासाठी वाढीव टॅरिफ चीनमधून आयात होणार्या सर्व वस्तूंवर लादले आहे. जसजसे चीनकडून कडक नियंत्रण आणले जाईल, तसतसे हे वाढीव टॅरिफ हटविले जाईल, असे दिसते. ‘फेंटानिल’च्या प्रसाराला आळा घालण्यात अमेरिकेला कितपत यश येते, याचीच जगाला उत्सुकता आहे.

सनत्कुमार कोल्हटकर