‘एम.आय.6’ची विजयध्वजा आणि कर्नल गोर्दियेव्हस्की(भाग-2)

एम.आय.6’ म्हणजेच ‘मिलिटरी इंटेलिजन्स-सेक्शन 6’ किंवा ‘एस.आय.एस.’ म्हणजे ‘सिक्रेट इंटेलिजन्स सर्व्हिस’ हे ब्रिटन या देशाचे परराष्ट्रीय गुप्तवार्ता संकलन करणारे खाते आहे. लोकप्रिय भाषेत बोलायचे तर, जगभर सर्वांना आवडणारा काल्पनिक गुप्तहेर जेम्स बॉण्ड हा ‘एम.आय.6’चा हस्तक आहे. बॉण्ड ही व्यक्तिरेखा काल्पनिक असली, तरी त्याच्या कादंबर्‍यांची कथानके संपूर्ण काल्पनिक नाहीत. ‘एम.आय.6’च्याच अनेक हस्तकांची व्यक्तिमत्त्वे एकत्र करून, त्यांची बॉण्ड ही एक व्यक्तिरेखा बनवण्यात आलेली आहे. तसेच या खर्‍याखुर्‍या हस्तकांनी पार पाडलेल्या अनेक कामगिर्‍या एकत्र गुंफून त्यांची कथानके बनवलेली आहेत. जेम्स बॉण्ड या व्यक्तिरेखेचा लेखक इयान फ्लेमिंग हा स्वतःच ब्रिटिश नौदल खात्यात गुप्तवार्ता संकलन करीत असल्यामुळे, त्याला असंख्य गुप्त घटना माहीत होत्या.

ब्रिटिश साम्राज्य आणि रशियन साम्राज्य यांच्यात तीव्र स्पर्धा होती. पण 20व्या शतकात या स्पर्धेने वेगवेगळी वळणे घेतली. 1914 साली जर्मनीने फ्रान्सवर आक्रमण केले. तेव्हा ब्रिटन आणि रशिया फ्रान्सच्या बाजूने लढाईत उतरले. मग जर्मनी बोल्शेव्हिक क्रांतिकारकांना रशियन साम्राज्याविरुद्ध उठाव करायला मदत करू लागला, तेव्हा ब्रिटनने रशियाच्या झारला मदत करण्याचा बराच प्रयत्न केला. पण त्याचा उपयोग न होता, झारशाही कोसळलीच. बोल्शेव्हिक क्रांतिकारक सत्तारूढ झाले.

म्हणजे आता ब्रिटन आणि बोल्शेव्हिक ऊर्फ सोव्हिएत सरकार यांची मैत्री असायला हवी होती, पण तसे घडले नाही. उलट सोव्हिएत नेते हे झार सम्राटांपेक्षाही अधिक साम्राज्यपिपासू निघाले. झार सम्राट निदान उघड उघड साम्राज्यवादी होते. आपली साम्राज्यतृष्णा त्यांनी लपवून ठेवलेली नव्हती. सोव्हिएत नेते ‘साम्यवाद’ नावाच्या अतिशय मोहक भासणार्‍या बुरख्याखाली आपले साम्राज्य पसरवू पाहात होते. साम्यवादी सरकार म्हणजे श्रमिकांचे, कष्टकर्‍यांचे, रंजल्या-गांजल्या शोषितांचे राज्य हा त्यांचा बाह्य बुरखा अत्यंत मोहक होता. त्यांनी जगभरच्या विचारवंतांना, बुद्धिमंतांना आवाहन केले की, तुमच्या देशातली राजेशाही, लोकशाही सरकारे उलथून टाकण्यासाठी साम्यवादी पक्षाला मदत करा. जगात सर्वत्र शोषित-वंचितांचे राज्य आले पाहिजे, आजवर राजे-सरदार-जमीनदारवर्ग काय किंवा लोकशाहीवादी राजकीय पक्ष काय, सर्वांनीच समाजातल्या शेतकरी-कामकरीवर्गाचे शोषणच केले आहे. आता या ’बूर्झ्वा’ म्हणजे पांढरपेशा लोकांना बाजूला करा आणि ’प्रोलटरियेट’ म्हणजे सर्वसामान्य श्रमिकांच्या हातात राज्याची सूत्रे द्या. आम्ही (म्हणजे रशियन साम्यवाद्यांनी) बघा, आमच्या देशात सोव्हिएत राज्यप्रणाली आणली आणि त्यामुळे आज आमचा देश म्हणजे पृथ्वीवरचा स्वर्ग बनला आहे. कुणी लहान नाही, कुणी मोठा नाही; सगळे समान आहेत. कुणी नोकर नाही, कुणी मालक नाही, सगळेजण मालकही आहेत आणि स्वतःच्या इच्छेने नोकरही आहेत. कुणी कुणाचे शोषण करीत नाही, कुणी कुणावर अन्याय करीत नाही.

’श्रमिकांचे राज्य’ या कार्ल मार्क्सने मांडलेल्या संकल्पनेत मुळातच एक प्रचंड ’अपील’ होते. त्यात रशियन साम्यवाद्यांनी आपल्या सरकारचा प्रचार इतक्या उत्तम रितीने केला की, जगभरचे बुद्धिजीवी, विचारवंत अगदी भारावून गेले. आणि...आणि आपापल्या देशातल्या सरकारशी दगाबाजी करण्यास प्रवृत्त झाले. अनेक संशोधक, वैज्ञानिक, लष्करी तज्ज्ञ, राजकीय नेते, सामाजिक, विचारवंत यांनी आपापल्या क्षेत्रातले नवे संशोधन रशियाला दिले. गुप्त संवेदनशील माहिती रशियाला पुरवली, स्वदेशाचे सरकार उलथवून तिथे रशियाचे बाहुले असणार्‍या साम्यवादी पक्षाचे सरकार आणण्याचे मनापासून प्रयत्न केले. अनेक ब्रिटिश विचारवंत, वैज्ञानिक, लेखक हे मनातून साम्यवादाला अनुकूल बनले होते. उदा. प्रख्यात नाटककार जॉर्ज बर्नार्ड शॉ हा साम्यवादी बनला होता. विश्वविख्यात हास्यअभिनेता चार्ली चॉप्लिन साम्यवादाबद्दल सहानुभूती बाळगून होता. त्यामुळे रशियन हेरखाते ‘एन.के.व्ही.डी.’ किंवा नंतर ‘के.जी.बी.’ यांना युरोप-अमेरिकेतही गुप्त माहिती मिळवायला फारसे प्रयास पडत नसत.

याउलट, युरोप-अमेरिकेला म्हणजे मुख्यतः ब्रिटिश हेरखाते ‘एम.आय.6’ आणि अमेरिकन हेरखाते ‘सी.आय.ए.’ यांना रशियातल्या गुप्त बातम्या काढण्यासाठी फार प्रयास पडत. त्यांच्याकडे मोहक तत्त्वज्ञान नव्हते, पण मुक्त स्वातंत्र्य, सुबत्ता, समृद्धी, सुखसोयींची विपुलता हे मात्र होते. ओलेग गोर्दियेव्हस्कीला तेच आवडले.

गोर्दियेव्हस्कीचा बाप ‘एन.के.व्ही.डी.’चा हस्तक होताच. त्याच्या मोठा भाऊ वासिलको, हासुद्धा ‘के.जी.बी.’मध्ये नोकरी करू लागला. मॉस्को विद्यापीठातून ‘आंतरराष्ट्रीय संबंध’ या विषयातून पदवी घेतानाच ओलेग गोर्दियेव्हस्कीने जर्मन, डॅनिश, स्वीडिश आणि नॉर्वेजियन या भाषा आत्मसात केल्या. साहजिकच 1961 साली त्याला ‘के.जी.बी.’ या रशियन गुप्तहेर खात्याचा हस्तक म्हणून बर्लिनमध्ये नेमणूक मिळाली. ओलेग तिथे असतानाच पूर्व जर्मनीच्या साम्यवादी राज्यकर्त्यांनी कुप्रसिद्ध बर्लिन भिंत उभारली. साम्यवादी तत्त्वज्ञानविरोधाची ठिणगी तेव्हाच ओलेगच्या मनात पडली. त्यानंतर 1968 साली झेकोस्लोव्हाकियाचा नेता अलेक्झांडर ड्युबचेक याने बंड पुकारले. ड्युबचेक साम्यवादीच होता; पण सोव्हिएत नेत्यांचे मानायला त्याने नकार दिला. तेव्हा सोव्हिएत राष्ट्राध्यक्ष लिओनिद ब्रेझनेव्ह याने सरळ रणगाडे पाठवून, ते बंड अक्षरशः चिरडून टाकले. गोर्दियेव्हस्की त्यावेळी डेन्मार्कची राजधानी कोपनहेगनमध्ये होता. ‘श्रमिकांचे राज्य’ म्हणवणार्‍या रशियनांच्या या गुंडगिरीचा त्याला फारच राग आला. त्याने ब्रिटनला गुप्त माहिती पुरावण्याचा पक्का निश्चय केला.

चोरांच्या वाटा चोरांना माहीत, या म्हणीनुसार त्याने त्याच्या खास मार्गाने ‘एम.आय.6’शी संपर्क केला. मग तो मॉस्कोला गेला. तिथे त्याने इंग्रजी भाषेवर प्रभुत्व मिळवले. मग 1974 साली त्याची लंडनला नेमणूक झाली. 1974 ते 1985 या काळात त्याने ‘एम.आय.6’ला, रशियाबद्दलची भरपूर गुप्त माहिती पुरवली. ‘एम.आय.6’ने मोठ्या कौशल्याने, त्याच्यापेक्षा वरिष्ठ असणार्‍या रशियन दूतावासातल्या अधिकार्‍यांना काही ना काही कारण काढून लंडनमधून हालवले. एप्रिल 1985 मध्ये सर्वांत वरिष्ठ या नात्याने त्याची नेमणूक ‘रेसिडेंट’ या सर्वोच्च पदावर झाली.

तेवढ्यात वेगळी गडबड झाली. अमेरिकन ‘सी.आय.ए.’चा वरिष्ठ हेर आल्ड्रिच एम्स हा रशियाला फितूर झाला. त्याने दिलेल्या माहितीवरून ‘के.जी.बी.’ला संशय आला की, गोर्दियेव्हस्की डबल एजंट-दुहेरी हेर आहे. मे 1985 मध्ये गोर्दियेव्हस्कीला मॉस्कोला बोलावून त्याची जोरदार उलटतपासणी घेण्यात आली. त्याने खरे सांगावे म्हणून त्याला भरपूर दारू आणि अमली पदार्थ चरण्यात आले. पण ज्या गावच्या बोरी, त्याच गावच्या बाभळी असल्याने प्रश्नकर्त्यांना त्याच्या तोंडून काहीही वदवून घेता आले नाही.

मग घरी आल्यावर ओलेगने कपाटातून ‘शेक्सपिअरची सुनीते’ हे पुस्तक काढले. लंडनहून आणलेले अतिशय सुबक असे ते पुस्तक त्याने बेसिनमध्ये ठेवले आणि नळ सोडला. पूर्ण भिजल्यावर त्याला लावलेला उत्कृष्ट कपडा बाजूला झाला. आत एक प्लास्टिकची पिशवी होती. तिच्यातल्या सूचनांनुसार गोर्दियेव्हस्की मॉस्कोतल्या एका विशिष्ट रस्त्यावर संध्याकाळी 7 वाजता एका माणसाला भेटला. दोघांनी फक्त एकमेकांच्या डोळ्यांत रोखून पाहिले. मग काही दिवसांनी मॉस्कोतल्या एका प्रसिद्ध चर्चमध्ये एका माणसाने त्याला ‘ब्रशपास्ट’ केला; म्हणजे खांद्याने हलकासा धक्का देऊन तो पुढे गेला. त्या धक्क्यासरशी त्याच्या खिशात एक चिटोरे आले. त्यात दोन रेल्वे गाड्यांची नावे होती. त्या गाड्या बदलत तो रशिया-फिनलंड सीमेवर पोहोचला. तिथे एक मोटार गाडी, तिच्यात दोन पुरुष, दोन स्त्रिया आणि एक लहान मूल होते. ओलेगला गाडीच्या डिकीमध्ये लपवण्यात आले. सीमा ओलांडून जाताना काही चेकपोस्टवर कुत्रे होते. गाडीजवळ आले की, एक बाई त्या छोट्या मुलाचा डायपर बदलायला घ्यायची. त्या ‘सुगंधा’त इतर गंध लपायचे. अशा तर्‍हेने गोर्दियेव्हस्की प्रथम फिनलंडला आणि तिथून लंडनला पोहोचला. ‘एम.आय.’6ने आपला मौल्यवान डबल एजंट सुखरूप परत आणला.

आता खरे म्हणजे, गोर्दियेव्हस्कीचे गुप्त माहिती पुरवण्याचे काम संपले होते. पण ‘एम.आय.6’साठी तो महत्त्वाचा आणि मौल्यवान माणूस होता. त्याला गमावून चालणार नव्हते. 1974 ते 1985 या कालखंडात गोर्दियेव्हस्कीने विविध प्रकारची गुप्त माहिती पुरवली होती. त्यांपैकी फारच महत्त्वाच्या तीन गोष्टी म्हणजे ‘एबल आर्चर 83’ची माहिती, मिखाईल गोर्बाचेव्ह या उभरत्या सोव्हिएत नेत्याबद्दलची माहिती आणि ब्रिटिश पंतप्रधान मार्गारेट थॅचर आणि (त्यावेळी) सोव्हिएत परराष्ट्रमंत्री असलेले गोर्बाचेव्ह यांची त्याने लंडनमध्ये घडवून आणलेली भेट.

1964 सालापासून सत्तेवर घट्ट पकड ठेवून असलेले सोव्हिएत राष्ट्राध्यक्ष लिओनिद ब्रेझनेव्ह 1982 साली मरण पावले. त्यांच्यानंतर ‘के.जी.बी.’चे प्रमुख असणारे युरी आंद्रोपोव्ह हे राष्ट्राध्यक्ष झाले. पण फेब्रुवारी 1983 मध्येच त्यांच्या दोन्ही किडन्या पूर्ण निकामी झाल्या. त्यांना त्याचवेळी गोर्बाचेव्ह यांनी राष्ट्राध्यक्ष म्हणून हवे होते, पण पक्षाने 1984 मध्ये त्यांच्या मृत्यूनंतर कॉन्स्टन्टिन चेर्नेन्को यांना राष्ट्राध्यक्ष बनवले. गोर्बाचेव्ह परराष्ट्रमंत्री बनले. गोर्दियेव्हस्कीने ब्रिटिश पंतप्रधान मार्गारेट थॅचर यांना ‘गोर्बाचेव्ह हे उद्या राष्ट्राध्यक्ष होणार; तुम्ही त्यांंना भेटले पाहिजे,’ असे पटवून दिले. मग दि. 16 डिसेंबर 1984 या दिवशी लंडनमध्येही भेट त्याने घडवून आणली.

नोव्हेंबर 1983 मध्ये ‘नाटो’ राष्ट्रांनी म्हणजे अमेरिकेच्या नेतृत्वाखालील एकूण 32 देशांनी, ‘एबल आर्चर 83’ नामक संयुक्त युद्धसरावाचा एक फारच भव्य कार्यक्रम आखला होता. बेल्जियम देशातल्या कॅस्टो या शहरातून या युद्धसरावाचे संचालन करण्यात आले होते. हा युद्धसराव म्हणजे प्रत्यक्षात नाटो देश सोव्हिएत गटातील ‘वॉर्सा करार’ देशांवर आण्विक हल्ला करणार आहेत, अशी रशियाची समजूत झाली. रशियन सेना प्रतिहल्ल्यासाठी अण्वस्त्रे सज्ज करू लागली. गोर्दियेव्हस्कीकडून ही बातमी तातडीने ‘एम.आय.6’ आणि पुढे ‘सी.आय.ए.’कडे पोहोचली. ताबडतोब योग्य ती कारवाई झाली. युद्धसराव पार पडला. पण तो सरावच आहे, आक्रमण नव्हे अशी सोव्हिएत लष्करी सचिवाची खात्री पटवूून देण्यात आली. अनेक लेखकांचे म्हणणे आहे की, गोर्दियेव्हस्कीच्या या तातडीमुळे जवळपास सुरूच झालेले तिसरे महायुद्ध टळले, असा हा कर्नल गोर्दियेव्हस्की दि. 4 मार्च 2025 रोजी वयाच्या 86व्या वर्षी मरण पावला.