सौरऊर्जा क्षेत्रातील विविध कौशल्य आणि संधी

 

 

 

 

जागतिक स्तरावरील प्रमुख धोरणात्मक निर्णयानुसार, भारताने 2060 सालापर्यंत संपूर्णपणे पर्यावरणपूरक ऊर्जानिर्मितीचे उद्दिष्ट निर्धारित केले असून, यामध्ये अर्थातच सौरऊर्जानिर्मिती क्षेत्राचे मोठे योगदान राहणार आहे. यासाठी विविध प्रकारे धोरणात्मक निर्णय घेऊन त्यांची अंमलबजावणी करण्याच्या प्रयत्नांना शासनातर्फे विशेष चालना दिली जात आहे.

याच धोरणांचा एक प्रमुख भाग म्हणून मोदी सरकारने लागू करून अंमलबजावणी करण्यात आलेल्या ‘उत्पादन प्रोत्साहन योजना’ या विशेष धोरणामध्ये ऊर्जा क्षेत्राशी संबंधित उपकरणे व सुटे भाग यांचा आवर्जून समावेश करण्यात आला असून, त्याचे दूरगामी परिणाम आताच दिसू लागले आहेत.

 

 

वर नमूद केल्याप्रमाणे, हरित ऊर्जा उपक्रमांतर्गत केवळ पर्यवरणपूरक व आर्थिकदृष्ट्या सक्षमच नव्हे, तर रोजगारपूरक ऊर्जा क्षेत्रासाठी परिणामकारक प्रयत्न केले जात आहेत. एका प्राथमिक अंदाजानुसार, पवनऊर्जा क्षेत्रात सुमारे 40 लाख, तर सौरऊर्जा क्षेत्रात सुमारे दहा लाख रोजगारनिर्मिती अपेक्षित आहे. याशिवाय विद्युत वाहन उद्योगात प्रत्यक्षदृष्ट्या एक कोटी व अप्रत्यक्ष स्वरूपात पाच कोटी रोजगार, संधी उपलब्ध होऊ शकतील. यावरून ऊर्जा क्षेत्रातील सौरऊर्जेच्या प्रवेशामुळे आगामी दहा वर्षांत उपलब्ध होऊ घातलेल्या रोजगारसंधींची कल्पना सहजगत्या येऊ शकते.

 

 

अशा प्रकारे सौरऊर्जा क्षेत्राच्या विकासातून रोजगारांसह स्वयंरोजगाराच्या संधी मोठ्या प्रमाणावर उपलब्ध होणार असल्या तरी त्यासाठी सौरऊर्जा या नव्याने विकसित क्षेत्रासाठी आवश्यक अशा विविध स्तरांवरील कौशल्यांची मोठ्या प्रमाणावर गरज निर्माण झाली आहे. सद्यस्थितीत देशांतर्गत विद्यार्थी-युवकांपैकी केवळ दहा टक्के उमेदवारांना सौरऊर्जा विषयातील औपचारिक प्रशिक्षण प्राप्त होते, हे यासंदर्भात उल्लेखनीय आहे. या एकाच मुद्द्यावरून सौरऊर्जा क्षेत्रातील कौशल्यविषयक प्रशिक्षणाची आवश्यकता स्पष्ट होते. हरितऊर्जा विकासासह सौरऊर्जा क्षेत्रातील कौशल्य विकासाच्या वाढत्या गरजा व या कौशल्य पात्रतेतील तफावत यांवर परिणामकारक उपाययोजना म्हणून शासनातर्फे खालीलप्रमाणे प्रमुख उपक्रम प्राधान्यक्रमाने हाती घेतले आहेत.

 

 

या योजनेअंतर्गत सौरऊर्जा तंत्रज्ञान व हाताळणी, उपकरणांची जुळणी व मांडणी, पवनऊर्जा तंत्रज्ञान व माहिती व जैविक ऊर्जा तंत्रज्ञान यांसारख्या विषयांचे प्रशिक्षण दिले जाते.

 

 

या विशेष उपक्रमाद्वारे 70 लाख युवा उमेदवारांना हरित ऊर्जा अभियानांतर्गत पर्यावरण संरक्षण व विकास, वातावरणातील बदल आणि त्यांचे नियोजन, वन विकास व व्यवस्थापन आणि स्थायी विकासाला चालना देणे यांसारख्या विषयांवर प्रशिक्षणाचे आयोजन करून हरित कौशल्य विकासाला चालना दिली जाते.

 

 

हरितऊर्जा क्षेत्राला आवश्यक असणारी बाब म्हणून ‘नॅशनल ग्रीन हायड्रोजन मिशन’तर्फे राष्ट्रीय स्तरावर ऊर्जानिर्मिती क्षेत्रात व वापरासाठी हायड्रोजनचा अधिकाधिक वापर व प्रसार-प्रचार व्हावा यासाठी कार्यरत असते.

 

 

हरितऊर्जा क्षेत्राच्या नव्या गरजा व वाढती मागणी लक्षात घेता, खालीलप्रमाणे शैक्षणिक उपक्रम हाती घेण्यात आले आहेत.

 

सौरऊर्जा क्षेत्रातील तंत्रज्ञानाचा परिचय आणि सराव : 240 तासांच्या या सौरऊर्जा कौशल्य परिचय व विकास या विशेष अभ्यासक्रमासाठी उमेदवार बारावी उत्तीर्ण असणे आवश्यक आहे.

 

टाकाऊ पदार्थांवरील प्रक्रिया व्यवस्थापन : घनकचरा व जैविक कचर्‍यावरील प्रक्रिया व व्यवस्थापन प्लास्टिक कचरा, ई-कचरा, बांधकाम प्रक्रियेतील कचर्‍याचे व्यवस्थापन या विषयांवरील 300 तासांच्या या विशेष अभ्यासक्रमासाठी उमेदवारांनी विज्ञान विषयातील पदवीधर असणे आवश्यक आहे.

 

कृषी व स्थायी विकास पद्धतीवरील अभ्यासक्रम: मधमाशा पालन व मध संकलन, लाख उत्पादन व प्रक्रिया, रेशीम उत्पादन इत्यादी कृषी क्षेत्राची निगडित व स्थायी विकासाला पूरक ठरणार्‍या विषयांवर आधारित 400 तासांच्या विशेष अभ्यासक्रमासाठी उमेदवार शालांत परीक्षा उत्तीर्ण असावेत.

 

विशेष उत्पादनांची विक्री-व्यवस्थापन : बांबू, जंगली गवत, नारळाच्या करवंट्या इत्यादींपासून बनविलेल्या उत्पादनांच्या विक्रीच्या माध्यमातून स्थायी विकासासह ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला चालना देणार्‍या या 200 तासांच्या मार्गदर्शनपर अभ्यासक्रमासाठी अर्जदारांनी बारावी उत्तीर्ण असणे आवश्यक आहे.

 

वातावरणीय बदलांचे व्यवस्थापन : वातावरणात होणार्‍या बदलांचे निदान व निराकरण करून त्याद्वारे स्थायी विकास साधण्यासाठी फायदेशीर ठरणार्‍या 105 तासांच्या या विशेष प्रशिक्षण अभ्यासक्रमासाठी उमेदवार कुठल्याही विषयातील पदवीधर असायला हवेत.

 

वरील अभ्यासक्रमांशिवाय ‘ग्रीन स्किल डेव्हलपमेंट प्रोग्राम’ या विशेष प्रशिक्षण उपक्रमांद्वारे सौरऊर्जेच्या माध्यमातून हरितऊर्जा अभियानाद्वारे खालील विशेष प्रशिक्षण अभ्यासक्रमांचे आयोजन केले जाते.

 

हरित व सौरऊर्जा क्षेत्र : सौरऊर्जानिर्मिती केंद्र निर्माण, सौरऊर्जा उपकरण उत्पादन, सौर तंत्रज्ञान साहाय्यक सौरऊर्जा पारेषण, जमीन सर्वेक्षण व अहवाल, सौर संयंत्र देखभाल व दुरुस्ती.

 

पवनऊर्जा : पवन ऊर्जाविषयक उपकरणांची निर्मिती, देखभाल व दुरुस्ती.

जैविक इंधन : जैविक इंधननिर्मिती व जैविक वायू उत्पादन.

हरित व शाश्वत बांधकाम क्षेत्र : शाश्वत विकासाला पूरक अशा स्थापत्यशास्त्र व बांधकामनिर्मिती.

कचरा प्रक्रिया व पुनरोपयोग : घनकचरा, नागरी कचरा, जैविक कचरा, इलेक्ट्रॉनिक कचरा, मल निस्सारणासह प्रक्रियायुक्त पाणी इत्यादींवर प्रक्रिया करून त्याद्वारे पर्यावरणपूरक ऊर्जानिर्मितीचे प्रकल्प व्यवस्थापन.

 

याशिवाय सौरऊर्जेसह पर्यावरणपूरक ऊर्जानिर्मितीद्वारा शाश्वत विकासाला चालना देण्यासाठी या क्षेत्रातील विषयतज्ज्ञ व संशोधकांद्वारा विविध विषयातील प्रशिक्षण, सल्ला-मार्गदर्शन, नवागत वा नव्याने शिक्षण घेतलेल्या उमेदवारांना सौरऊर्जा विषयातील उमेदवारी प्रशिक्षण, विविध स्तरांवर प्रत्यक्ष कामाचा सराव इत्यादी विविध प्रकारे सौरऊर्जा क्षेत्राशी संबंधित शिक्षण-प्रशिक्षण व कौशल्य विकासाला चालना देणारे नवे उपक्रम नव्या पिढीसाठी लाभदायी ठरणारे आहेत.

 

(लेखक एचआर व्यवस्थापक व सल्लागार आहेत.)