योगिक - चक्र साधना (लेखांक-39)

 

1) चक्र म्हणजे काय?

2) त्याचे शरीरातील स्थान व कार्य कोणते?

3) चक्रातील शक्ती/देवता कोणत्या?

शरीर हे प्राकृतिक आहे. शरीररचनेमध्ये हाड, मांस, मज्जा, त्वचा, केस व डोळे हे आपण दृष्टीने बघू शकतो. तो शरीराचा बाह्य विभाग झाला. हे सर्व पृथ्वी तत्त्वाचे प्रतिनिधी होत. तसेच शरीरातील अवयव जे वैज्ञानिक उपकरणाच्या साहाय्याने बघता येतात, ते मेंदू, कंठ, हृदय, फुप्फुसे, यकृत, प्लिहा, जठर, आतडे, किडनी, मलाशय, मुत्राशय, गुह्य इंद्रिये इत्यादी हे मिश्र तत्त्वाचे प्रतिनिधी आहेत. जसे पृथ्वी, आप, तेज, वायू आणि आकाश. या सर्वांच्या मिश्रणाने हा भौतिक देह बनला आहे. हा भौतिक देह अचेतन आहे. त्यात चेतना म्हणजे प्राणशक्ती भरली की, चेतन होऊन इंद्रियांद्वारे मनाच्या इच्छा पूर्ण करत राहतो. सर्व षड्रिपूंचे स्थान हे मनच आहे. मनाने जे पाहता येते, ते देहाचे, सृष्टीचे आंतर्बाह्य स्वरूप हे कशानेच बघता येत नाही. त्यालाच ‘मनश्चक्षू’, ‘दिव्य दृष्टी’, ‘अंतर्मन’ किंवा ‘आत्मदृष्टी’ म्हणतात. त्या दिव्यदृष्टीलाच दिसणारे शरीराचे आंतरिक स्वरूप म्हणजे शरीरातील चक्र रचना. ती कोणत्याही वैज्ञानिक उपकरणाने दिसत नाही. त्यांचे स्वरूप सर्व महान योग्यांनी आपापल्या अनुभवानुसार विशद केले आहे. ते प्रत्येक जिवंत शरीरात असतात व त्यांची स्थाने, त्यांचे रंग, त्यांच्या देवता, त्यांच्यापासून होणारी उपलब्धी चढत्या क्रमाने त्या त्या तत्त्वाच्या गुणांनुसार त्यांची साधना करणार्‍यांना प्राप्त होत असते, असा अनुभव आहे. तो श्रद्धेचा व विश्वासाचा विषय आहे, चिकित्सा किंवा संशोधनाचा नाही, तर अनुभवाचा विषय आहे. उगाच तर्कटी, वात्रटासाठी हे ज्ञान नाही. योगशास्त्र त्याविषयी फार खुलासा न करता फक्त उल्लेख करते. जसे की नाव, स्थान, तत्त्व (म्हणजे पंचमहाभूतांचे अस्तित्व), गुण व कार्य इत्यादी. संत ज्ञानेश्वरांनी ‘ज्ञानेश्वरी’च्या सहाव्या अध्यायात त्याबाबत उल्लेख केलेला आहे. तसेच आद्य शंकराचार्यांपासून अनेक साधकांनी आपआपले अनुभव उद्धृत केलेले आहेत. काही साधकांना त्यांच्या गुरूंनी दृष्टांत देऊन सूचवले आहे. (लेखक त्यांपैकी एक आहे).

2) त्यांचे शरीरातील स्थान, तत्त्व व कार्य कोणते?

शरीरातील विद्युतशक्तीचा म्हणजेच प्राणशक्तीचा प्रवाह हा पाठीच्या कण्यातून खालपासून सुरू होतो व तो थांबत थांबत पुढे पुढे म्हणजे वर जातो. या प्रत्येक थांब्याला घरातील इलेक्ट्रिक फिटिंगमध्ये जसे मध्ये मध्ये ‘पॉवर पॉईंट’ देतात, तसे या थांब्याना योगिक भाषेत ’चक्र’ संबोधतात.

पहिले चक्र मूलाधार स्थान : इंद्रिय व गुदद्वार यांमध्ये प्रत्येकाच्या शरीरात जी एकमेव शिवण आहे, तिच्या वर, तत्त्व-पृथ्वी, कार्य : शक्ती पुरवणे.

दुसरे चक्र स्वाधिष्ठान स्थान : ओटीपोटात. इंद्रियाच्या वर नाभीच्या खाली. तत्त्व-जल, कार्यनिर्मिती.

तिसरे चक्र मणिपूर स्थान : नाभी. त्याला नाभीचक्रसुद्धा म्हणतात. तत्त्व-अग्नि, कार्य-अग्निनिर्माण-शरीराला ऊर्जा पुरविणे.

चौथे चक्र अनाहत स्थान : हृदय. तत्त्व-वायू, कार्य-वहन करणे.

पाचवे चक्र विशुद्ध स्थान : कंठ. तत्त्व-आकाश, कार्य : ध्वनि-वाक्शक्ती-गती.

सहावे चक्र आज्ञा स्थान : भ्रुमध्य. तत्त्व-ज्योती, कार्य-ज्ञानदृष्टी-दूरदर्शनकिमया-आत्मज्ञान.

सातवे चक्र सहस्रार स्थान : टाळू ब्रह्मरंध्र. तत्त्व-शिवशक्ती-प्रकृती, कार्य : चारही मुक्ती.

श्री गणपती अथर्वशीर्ष म्हणताना ‘मूलाधार स्थितोशी नित्यम्’ अशी ऋचा आहे. त्यांचा अर्थच असा आहे की, मी (गणपती) प्रत्येक शरीराच्या मूलाधारात म्हणजेच मूलाधार म्हणजे पहिल्या चक्रात (तत्त्वरूपाने) स्थित आहे. गणपतीच्या माथ्यावर ‘लं’ बीजाक्षर आहे. त्याचे प्रत्येक अग्रावर ब्रह्मा, विष्णु, महेश म्हणजेच श्री दत्तात्रेय वसलेले आहेत. म्हणूनच दत्तावतारी स्वामी समर्थांच्या ‘तू भिऊ नकोस, मी तुझ्या पाठीशी आहे’ या वचनाचा अर्थ तो आहे. ते स्मर्तृगामी असल्याकारणाने त्यांचे स्मरण करणार्‍याच्याच पाठीशी म्हणजेच रक्षणासाठी ते असतात. तेच शिवरूप म्हणजेच ब्रह्मा, विष्णु, महेशाच्या एकत्र रूपात शिव बनून पाठीच्या कण्यातून वर विशुद्ध चक्रापर्यंत वाहणार्‍या ईडा, पिंगला व सुषुम्ना या तीन नाड्यांतून शिवरूपाने वर येऊन पुढे ब्रह्मरंध्रात प्रवेश करतात. खाली मूलाधारात या शिवरूपाला घट्ट वेटोळी मारून पिंडीच्या आकारात श्री महाकाली, महालक्ष्मी, महासरस्वती रूपी आई जगदंबा स्थित आहे, शरीररूपी कुंडात असल्याकारणाने तिला ‘कुंडलिनी’ म्हणतात. ती परमेश्वराची शक्ती सुप्तावस्थेत राहते. शिवासोबत तिला ऊर्ध्वगामी होऊन प्रत्येक चक्रात येऊन शक्तिरूपात प्रकट होऊन साधकाची मदत करायची, जशी मातेची बाळाला दूध पाजण्याची तीव्र इच्छा असते, तशी इच्छा असते, पण ती शिवाच्या अधिपत्याखाली असल्याकारणाने त्याच्या संमतीशिवाय हालू शकत नाही आणि तशी अनुमती शिवाच्या उपासनेशिवाय शिव देत नाही. म्हणून योगसाधकाला क्रमाने उपासना करत उपासनेत शिवापर्यंत पोहोचाचे लागते व अर्थातच कुंडलिनी म्हणजे शिवपत्नी जगदंबा (पार्वती) तिचा केवढा मान, तिचे आर्जव म्हणजे आराधनासुद्धा करावी लागते. जो ती करतो, त्यालाच ती प्रसन्न होते; इतरांना नाही. आराधना म्हणजे अर्चना, ती निर्हेतूक समर्पणाच्या भावनेने करून ईश्वराला अर्पण म्हणजे ईश्वरप्रणिधान करावे लागते. त्यालाच तिच्या ऊर्ध्व प्रवेशद्वाराची चावी मिळते. त्या चावीलाच ‘साधना’ असे म्हणतात आणि या साधनेलाच ‘चक्र साधना’ असे म्हणतात. ती इष्ट गुरूकडून वा अनुभवी योगसाधकाकडून नम्र भावाने शिकावी लागते. (क्रमशः)