स्नेक मास्टर

आपल्या देशात आणि महाराष्ट्रात नागपंचमी हा धार्मिक आस्थेने आणि काहीशा भीतीने साजरा केला जातो. भीती यासाठी की, नागाचा विषारी दंश म्हणजे मृत्यूशी गाठ, असा समज. अशा नाग आणि इतरही जगभरच्या विषारी सापांशी लीलया खेळणारा, त्यांना खेळवणारा ‘ऑस्टिन स्टिव्हन्स’ नावाच्या बहादर ‘स्नेक मास्टर’ची आज आठवण होते आहे. पंचाहत्तरी पूर्ण करीत असलेल्या या स्नेक मास्टरचा जन्म दि. 19 मे 1950 रोजी दक्षिण आफ्रिकेच्या प्रिटोरिया प्रांतात झाला. लहानपणापासून विलक्षण चपळ असल्याने ते विषारी, बिनविषारी साप आणि सरपटणारे प्राणी पकडणे आणि त्यांना पाळण्याचे उद्योगही त्यांनी केले.

काही काळ त्यांनी दक्षिण आफ्रिकन सैन्यामध्ये नोकरी केली. तेव्हा ‘अंगोला’ देशाबरोबर युद्ध सुरू होते. दक्षिण आफ्रिकन सैनिकांना अनेकवेळा विषारी सापांचा सामना करावा लागे. अशावेळी ऑस्टिन त्या सापांना पकडून दूर नेऊन सोडत असे. चार ते पाच वर्षे लष्करात नोकरी केल्यानंतर त्यांनी एका खासगी प्राणिसंग्रहालयात नोकरी पत्करली. या प्राणिसंग्रहालयात एक ‘कॅसर’ नावाचा गोरीला नर होता. त्याला जोडीदारीण मिळावी, यासाठी पैसे जमवण्याकरिता ऑस्टिन त्यांनी एक विलक्षण वेगळा आणि धोकादायक विक्रम करण्याचा निर्णय घेतला. दहा फूट रुंद, 13 फूट लांब अशा काचगृहात जहाल विषारी अशा 36 सापांसह तो काही दिवस राहणार होता. हे साप कोणते होते, तर आफ्रिकेत सापडणारे सहा ‘पफ अ‍ॅडर्स’, सहा ‘बुमस्लँग’, सहा ‘काळे मांम्बा’ आणि 18 ‘लांब तोंडाचे नाग’ अशा 36 सापांसह ऑस्टिन त्या काचगृहात राहणार होता. यापूर्वी ‘जॅक सील’ याने 24 दिवस अशा प्रकारच्या विषारी सापांसह काचगृहात राहण्याचा विक्रम केला होता. तोच त्याला मार्गदर्शन आणि मदत करणार होता. कोणी एकाने 60 दिवस राहिल्याचे ऐकीवात होते; पण ते विश्वसनीय नव्हते. त्यामुळे यापेक्षा जास्त दिवस काचगृहात बसण्याचा त्यांचा मानस होता. या काचगृहात बसूनच त्यांचे दैनंदिन व्यवहार होणार होते. जेवणखाण, पाणी, कपडे त्यांना बाहेरून पुरवण्यात येणार होते. एका कोपर्‍यात तयार करण्यात आलेल्या कॅनव्हासच्या शौचालयाचा वापर ते करणार होते. सुरुवातीचे दिवस खूप तणावात गेले. खोलीत असलेल्या पलंगावर बसून त्यांचे वाचन, लेखन, फोन संपर्क, झोप, जेवणखाण असे सगळे चाले. पण, अत्यंत सावकाश हालचाली करत. त्या काचगृहात एका वाळलेल्या झाडाची फांदी उभी केलेली होती. ‘बुमस्लॅँग’ आणि ‘मांम्बां’चा मुक्काम त्या फांदीवर असे. ‘पफ अ‍ॅडर’ जमिनीवर वेटोळे करून बसत. तर 18 नागांपैकी सात-आठ नाग त्याच्या पलंगावरच असत. प्रत्येक साप खोलीच्या कानाकोपर्‍यात जात असे. काही दिवसांत त्यांच्या बसण्याच्या जागा निश्चित झाल्या.

ऑस्टिनच्या या साहसाची खूपच प्रसिद्धी झाली. मोठ्या संख्येने लोक बघायला आले. अशातच आंतरराष्ट्रीय पत्रकार आणि छायाचित्रकारांचा गट चित्रीकरणासाठी आला. त्यांनी खोलीत चित्रीकरण करायचे ठरवले. त्यासाठी मोठे दिवे, कॅमेरे, छायाचित्रकार, दिग्दर्शक, ऑस्टिनचा साहाय्यक जॅक असे सगळे त्या एवढ्याशा खोलीत शिरले. दिव्याच्या उष्णतेला आकर्षून नाग, मांम्बा त्यावर चढू लागले. त्यामुळे तो दिवा डुगडुगू लागला. शेवटी जोरात पडलाच. सगळीकडे काचा विखुरल्या. साप घाबरले, जास्तच वळवळू लागले. छायाचित्रकार कॅमेर्‍यासह बाहेर पडायच्या प्रयत्नात, तर सापही बाहेर पडण्यासाठी दरवाजाकडे वळलेले. त्यांना कसेबसे थोपवत जॅकने सगळ्यांना बाहेर काढले. सुदैवाने यात कोणाला दंश झाला नाही. नंतर मात्र बाहेरूनच शुटिंग केले गेले. प्रसिद्धी तर खूप झाली. लोकांच्या झुंडीच्या झुंडी बघायला येऊ लागल्या. पण, याचा ताण ऑस्टिनवर खूपच वाढला.

फोनवरून मुलाखती, सापांना मुद्दाम अंगाखांद्यावर खेळवण्याच्या पत्रकार, छायाचित्रकारांच्या अपेक्षा यामुळे ऑस्टिन त्रासून जाई. झोपताना तर त्याला अधिकच सावध राहावे लागे. कारण, त्याच्या पाठीखाली, डोक्याखाली नाग आश्रयाला येत. त्यांना त्याच्या गरम शरीराची उब हवी असे. झोपेतही हालचाल होणार नाही, याची त्याला खूप खबरदारी घ्यावी लागे. असे 90 दिवस पार पडले. अशात दोन नागांचा पाठलाग करताना एक नाग ऑस्टिनच्या जांघेत आला. त्याला दूर करताना त्याने बोटांना दंश केला. तसे जॅक आणि डॉक्टर प्रतिविष घेऊन आले. ऑस्टिन ते प्रतिविष घेऊन तिथेच थांबणार होता. त्याला 100 दिवस पूर्ण करायचे होते. दोन दिवसांनी त्याला बरे वाटले. 100 दिवसही पार पडले. शेवटी 107व्या दिवशी ऑस्टिन स्टिव्हन्स त्या काचगृहातून बाहेर आला. त्याचे जल्लोषात स्वागत झाले. 107 दिवस 36 विषारी सापांसह काचगृहात राहण्याचा त्याचा विक्रम अजूनही अबाधित आहे.

एक प्रश्न त्यांना नेहमी विचारला जातो तो म्हणजे, साप चावण्याची भीती त्यांना वाटत नाही का? ते म्हणतात, “साप उगीचच चावत नाहीत. त्यांना जीवाची भीती वाटली. त्यांना त्रास दिला गेला, तर ते चिडतात आणि सुटण्यासाठी दंश करतात.” त्यांनी अक्षरशः हजारो विषारी सापांचे विष काढले असून हजारो लोकांसमोर त्याची प्रात्यक्षिक केली आहेत. त्यांनी दक्षिण आफ्रिकेतल्या दोन आणि जर्मनीतल्या एका प्राणिसंग्रहालयात, सरपटणार्‍या प्राणी विभागाचे प्रमुख म्हणून काम करताना ही कामे केली आहेत. भाषणे केली आहेत. टिव्ही मालिका आणि चित्रीकरणाच्या क्षेत्रात ते आले. त्याचे कारण म्हणजे जे प्राणी सामान्य माणूस कधी त्यांच्या नैसर्गिक अधिवासात बघू शकत नाही. अशा प्राण्यांना चित्रीकरणाच्या माध्यमातून लाखो लोकांपर्यंत पोहोचवता येते. दक्षिण भारतात ‘किंग कोब्राच्या’ चित्रीकरणासाठी ते आले होते. केरळच्या सदाहरित जंगलात 14 फूट लांबीच्या नागराजाचे चित्रीकरण करताना तीन फूट उभ्या राहिलेल्या त्या नागराजाच्या डोक्यावर सावधपणे आणि सावकाश ते हात ठेवतात. नंतर ते त्याला उचलतात. त्यांच्या उंच केलेल्या हातांपेक्षाही तो लांब साप जमिनीवर सरपटत असतो. ते पाहताना अंगावर काटा येतो. युट्यूबवर त्यांची ‘इन सर्च ऑफ किंग कोब्रा’ ही फिल्म पाहता येते. ऑस्टिन स्टिव्हन्स यांनी आपले अनुभव ‘स्नेक मास्टर’ आणि ‘रनिंग वाईल्ड द लास्ट स्नेकमॅन’ या पुस्तकात लिहिले आहेत. अनेक थरारक प्रसंगांतून वाचलेले ऑस्टिन स्टिव्हन्स आता आफ्रिकेतून ऑस्ट्रेलियात पत्नी अ‍ॅमीसह स्थायिक झाले आहेत. गेल्या काही वर्षांपासून त्यांना कंपवाताच्या विकाराने गाठले आहे. त्यांच्या एकूण कार्याला शतशः सलाम!