पुन्हा स्टॅलिन?

स्टॅलिनचा पुतळा आज ज्या ठिकाणी उभारण्यात आला आहे, तिथेच स्टॅलिनच्या मृत्यूच्या तीन वर्षांआधी 1950 साली पहिल्यांदा त्याचा पुतळा उभारण्यात आला होता. परंतु, पुतळा उभारल्याच्या दोन दशकांनंतर तो गायब झाला, असा दावाही करण्यात आला. रशियाचे नेतृत्व करणार्‍या स्टॅलिनने आपल्या कारकिर्दीमध्ये रशिया जागतिक महासत्ता होईल, असे ध्येय बाळगून काम केले. या काळात सोव्हिएत संघाच्या घटनेचीसुद्धा त्याने निर्मिती केली. परंतु, स्टॅलिनच्या सत्तेचा काळ कुप्रसिद्ध ठरला, तो त्याच्या क्रौर्यामुळेच. लेनिनच्या मृत्यूपश्चात सत्तेसाठी संघर्ष उभा राहू नये याची काळजी घेत त्याने, आपल्या प्रतिस्पर्ध्यांना हुशारीने बाजूला केले. औद्योगिकरणाच्या माध्यमातून त्याला रशियाला मोठे करायचे होते, म्हणून अमानुषपणे त्याने कामगारांकडून कामही करवून घेतले. कुठल्याही हुकूमशहाला वाटते, तसेच स्टॅलिनलासुद्धा आपले वर्चस्व टिकवून ठेवायचे होते. त्याच्या सत्तेच्या विरोधात कुणी आवाजसुद्धा काढू शकणार नाही, याची त्याने पुरेपूर काळजी घेतली. 1937 ते 1938 या कालावधीत सात लाख लोकांना स्टॅलिनने यमसदनी पाठवले. त्याचबरोबर रशियातील असंख्य नागरिकांना ‘गुलाग’ या तुरुंग छावण्यांमध्ये पाठवण्यात आले, म्हणूनच या काळाला ‘दहशतीचा काळ’ असेसुद्धा म्हटले गेले आहे.

असे असूनसुद्धा, आजही स्टॅलिनबद्दल रशियामध्ये काही लोक गौरवोद्गार काढतात. दुसर्‍या विश्वयुद्धामध्ये स्टॅलिनच्या नेतृत्वात नाझी शक्तींच्या झालेल्या पराभवामुळे, काहींना हा नेता आपलासा वाटतो. स्टॅलिनच्या त्या शिल्पाकडे निरखून बघत एक वयोवृद्ध गृहस्थ म्हणतात की, या माणसाने आमच्या देशासाठी खूप काही केले आहे, आम्ही त्याचे ऋणी आहोत. दुसर्‍या बाजूला रशियातील लिबरल याब्लोको पक्षाच्या प्रतिनिधींनी, स्टॅलिनच्या या पुतळ्याचा निषेध नोंदवला आहे. मॉस्कोमध्ये स्टॅलिनवादाच्या प्रतीकांचे पुनरागमन म्हणजे, ज्यांच्यावर अनन्वित अत्याचार झाला, अशा लोकांच्या वंशजांची थट्टाच आहे. या सगळ्या कोलाहलानंतर, दोन अज्ञात इसमांनी रशियाचे राष्ट्राध्यक्ष पुतिन आणि माजी राष्ट्रपती दिमित्री मेदवेदेव यांची वाक्य असलेले दोन फलक स्टॅलिनच्या या पुतळ्याशेजारी ठेवले. ही वाक्य स्टॅलिन यांच्यावर टीका करणारी होती. नंतर मात्र हे दोन्ही फलक काढून टाकण्यात आले.

स्टॅलिनचा मृत्यू झाल्यानंतर निकिता ख्रुश्चेव्ह सत्तेवर विराजमान झाला. सत्तेत आल्यावर त्याने ‘डी-स्टॅलिनायझेशन’च्या प्रक्रियेला सुरुवात केली. याअंतर्गत स्टॅलिनने आपल्या कारकिर्दीत केलेल्या नृशंस हत्याकांडावर त्याने ताशेरे ओढले. स्टॅलिनची प्रतिमा असणारी चित्रे हटवण्यात आली. स्टॅलिन हा केवळ एक क्रूरकर्मा हुकुमशहाच नव्हता, तर तो तिथल्या संस्कृतीचासुद्धा एक अविभाज्य घटक झाला होता. रशियाच्या उभारणीसाठी त्याने केलेल्या कामासाठी, युद्धात केलेल्या नेतृत्वासाठी आजसुद्धा रशियाच्या काही भागांतील लोक स्टॅलिनची प्रशंसा करतात. रशिया-युक्रेन युद्धाच्या पार्श्वभूमीवर रशियातील नागरिकांसाठी स्टॅलिन ही एक सक्षम प्रतिमा आहे, असे मत तज्ज्ञांनी व्यक्त केले. मानवी इतिहासामध्ये प्रतिमांना अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. हे महत्त्व ज्या नेत्यांनी ओळखले, तेच सत्ताकारणात यशस्वी ठरले. प्रतिमा आणि प्रचिती याचा मेळ ज्यांनी साधला, त्यांच्याच हाती लोकमानस ओळखण्याची किल्ली आहे, असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही.