सांस्कृतिक युद्ध!

अशातच 2022 सालापासून पुन्हा एकदा रशिया आणि युक्रेन या दोन देशांमधल्या संघर्षाचे रूपांतर युद्धामध्ये झाले आणि जगासमोर पुन्हा एकदा भले मोठे आव्हान उभे राहिले. रशिया आणि युक्रेन यांच्यातील युद्ध जसे रणभूमीवर लढले जात होते, त्याचप्रकारे हे युद्ध समाजमनामध्येसुद्धा सुरू झाले होते. या युद्धाला जसा राजकीय इतिहास आहे, तसेच या युद्धामध्ये सांस्कृतिक संघर्षसुद्घा दडला आहे, ज्याची माहिती लोकांना नसते. रशियाने युक्रेनवर केलेल्या हल्ल्यानंतर युक्रेनमधील काही वस्तुसंग्रहालयांमध्ये जाऊन तिथले चित्रं, शिल्पं चोरी केले. रशियाने जाणीवपूर्वक काही ऐतिहासिक स्थळांना लक्ष्य केले, जेणेकरून युक्रेनच्या संस्कृतीचा ऐतिहासिक वारसा पुसला जाईल. रशियाच्या या आक्रमणाला, छळाला अर्थातच युक्रेनच्या नागरिकांकडून जशास तसे उत्तर मिळणार होतेच आणि ते मिळालेसुद्धा. सीमेलगतच्या खारकीव या भागामध्ये ज्या वेळेस रशियाच्या सैन्याने हल्ला केला आणि तिथल्या वस्तुसंग्रहालयाला त्यांनी लक्ष्य केले, त्यानंतर तिथली ‘युक्रेनियन अ‍ॅण्ड रशियन आर्ट’ अशी पाटी काढून टाकण्यात आली. वस्तुसंग्रहालयाच्या सचिवांनी सदर वस्तुसंग्रहालयातून रशियन चित्रकारांची चित्रे हलवली.

रशियाच्या विरोधातील या प्रक्रियेला ‘डीरशियाफिकेशन’ असे नाव देण्यात आले. फ्योदोर दोस्तोव्हस्की आणि मिखाईल लेर्मोनटोव्ह म्हणजे रशियन साहित्यातील महत्त्वाची नावे. दोस्तोव्हस्कीच्या ‘क्राईम अ‍ॅण्ड पनिशमंट’बद्दल आजसुद्धा गौरवोद्गार काढले जातात. युक्रेनच्या शालेय अभ्यासक्रमातून मात्र या लेखकांना काढण्यात आले. “रशियन साहित्यिकांना शालेय अभ्यासक्रमात स्थान देऊन, रशियाच्या साम्राज्यवादी धोरणांना आम्हाला पाठिंबा द्यायचा नाही,” असे मत काही शिक्षकांनी व्यक्त केले. खारकीव या भागात राहणार्‍या लोकांमध्ये रशिया आणि युक्रेन अशी मिश्र भाषा बोलणारे गट अस्तित्वात आहेत. त्यातल्या अनेक जणांनी रशियन भाषेचा त्याग करण्याचा निर्णय घेतला. रशिया-युक्रेन संघर्षामुळे युक्रेनच्या अनेक लेखकांना आपली भाषिक अस्मिता गवसली. लेखक वोलोदिमिर राफेयेन्को आरंभीच्या काळात रशियन भाषेत लिहायचे. परंतु, ज्यावेळेस रशिया-युक्रेन यांच्यातील युद्धेचे बिगुल वाजले, त्यावेळेस अट्टाहासाने युक्रेन भाषा शिकत त्यांनी त्यांच्या अभिव्यक्तीचे माध्यमच बदलले. मागच्या शतकात ज्या वेळेस ‘युएसएसआर’ अस्तित्वात होते, त्यावेळेस रशिया आणि युक्रेन यांच्यामध्ये सलोख्याचे संबंध प्रस्थापित व्हावे यासाठी युक्रेनची राजधानी असणार्‍या किव येथे मैत्रीची कमान उभारण्यात आली. आता त्याच कमानीवर भेगा रंगवल्या आहेत, जेणेकरून प्रतीकात्मकदृष्ट्या दोन्ही देशांमधील संघर्ष अधोरेखित होईल. या कमानीला आता ‘स्वातंत्र्याची कमान’ म्हणूनसुद्धा संबोधले जात आहे. असे असले तरीसुद्धा युक्रेनमधील काही लोकांच्या मते, रशिया आणि युक्रेन यांचा अनेक शतके जुना असलेला सांस्कृतिक वारसा असा कृत्रिमरित्या तोडता येणार नाही.

युद्ध म्हटले की, त्याच्याशी संबंधित अनेक कंगोर्‍यांचा विचार करावा लागतो. संस्कृती आणि सांस्कृतिक घटक यांचा अदृश्य असा सखोल परिणाम समाजमनावर होतो. माणसाच्या जीवनातील अभिव्यक्तीचा प्रत्यय त्याच्या सांस्कृतिक वारशामध्ये आपल्याला आढळतो. संस्कृतीचा हा वारसा म्हणजे त्या त्या ठिकाणच्या लोकांच्या जाणीवांचा प्रवास. युद्धामुळे या जाणिवा कायमच्याच राहतील, याची नोंद असायला हवी.

मुकुल आव्हाड