पेटंट चळवळीचा आधार

डॉ निलेश पावसकर यांचा जन्म मुंबईचा. वडील सरकारी नोकरीला, तर आई शिक्षिका असल्याने घरातही शैक्षणिक वातावरण होते. इंजिनिअरिंग आणि टेक्नोलॉजी मार्केटिंग हा त्यांच्या आवडीचा विषय. पुढे त्यांचे ई-कॉमर्सकडे मन वळले. ई-कॉमर्समध्ये काम करत असताना मार्केटिंग महत्त्वाचे असल्याचे जाणवल्यानंतर, पुढे ऑक्सफर्ड विश्वविद्यालयातून मार्केटिंगमध्ये पदव्युत्तर पदवी मिळवली. त्यानंतर त्यांना ‘चार्टर मार्केटर’ म्हणून सन्मानित करण्यात आले. ‘बिझनेस इंडिया ग्रुप’मध्ये आयटी विभाग डायरेक्टर म्हणून त्यांनी एक दशकभर काम केले. यादरम्यान भारतातील मोठ्या उद्योजकांकडे पाहून नेमकं काय करायला पाहिजे हे उमगले. विशेष म्हणजे, काय नाही करायचे हे देखील समजले. नेदरलॅण्ड्समध्ये त्यांनी ई-बुक्सचा स्टार्टअप सुरू केला. यानिमित्ताने त्यांना 21 देशांमध्ये काम करण्याची संधी मिळाली.

यानंतर ते भारतात परतले आणि ‘पतंजली’मध्ये ई-कॉमर्स सल्लागार म्हणून काम केले. लंडनमध्ये असताना भारतीय मुले आयटीबद्दल बोलत होती आणि चिनी मुले पेटंटबद्दल चर्चा करत होती. आयटीमध्ये आपण पुढे जाऊ हा पावसकर यांचा त्यावेळेसचा समज, दशकभरानंतर खोटा ठरला. चीनने पेटंटमध्ये आघाडी घेतल्याने त्यांचा ‘जीडीपी’ प्रचंड वाढला. मात्र, भारताचा ‘जीडीपी’ चीनच्या तुलनेत वाढला नाही. भारतीय केवळ वेतनावर अवलंबून राहतात आणि चिनी लोक पेटंट बनवून जागतिक व्यापारावर राज्य करतात. भारतीयांनी संशोधन करायचे आणि अमेरिका आणि चीनने त्याचे पेटंट बनवायचे, असे चित्र निर्माण झाले. आपण आपल्या बुद्धिमत्तेवर पगार मिळतो, म्हणून खुश राहतो. ही परिस्थिती 2020च्या आसपास लक्षात आल्यानंतर डॉ. पावसकर यांनी ‘विगो लायब्ररी फाऊंडेशन संस्थे’ची स्थापना केली. याचदरम्यान, फक्त मार्गदर्शकाच्या भूमिकेतून काम करण्याचे निश्चित करत ते नाशिकला स्थायिक झाले. दोन हजारांहून अधिक उद्योजकांशी त्यांची ओळख झाली. भारताला विकसित बनविण्यासाठी पुन्हा नालंदा आणि तक्षशीलासारख्या लायब्ररी उभ्या कराव्या लागतील, ज्याचा फक्त ‘संशोधन’ असा विषय असेल, असा विचार उद्योजकांसमोर मांडला.

भारतात पेटंट व्हायला पाहिजे आणि त्याचा अंतिम उद्देश हा वस्तू तयार करणे, असा असायला हवा. यानंतर विद्यापीठांना त्यांनी सर्वाधिक पेटंट करण्याचे आवाहन केले. इंजिनिअरिंग उत्तीर्ण झाल्यानंतर विद्यार्थ्याला पेटंटसाठी पैसे उपलब्ध होत नाहीत. शुल्क भरले, शिक्षण झाले, आता नोकरी कर असा सल्ला पालकांकडून मुलांना दिला जातो. ही अडचण सोडविण्यासाठी ‘विगो फाऊंडेशन’ने पुढाकार घेतला. विद्यार्थ्यांना पेटंटसाठी शक्य तितकी मदत देण्याचा प्रयत्न, फाऊंडेशनद्वारे होऊ लागला. ज्या देशाचे पेटंट जास्त त्या देशाचा ‘जीडीपी’ जास्त. मात्र, आपला देश इतर देशांपेक्षा पेटंटमध्ये मागे राहिला. पेटंट मिळाल्यानंतर त्याला व्यावसायिकदृष्ट्या यशस्वी करण्यासाठीही संस्था सहकार्य करते. जवळपास 250 ते 300 जण एकत्र येऊन हे कार्य सुरू आहे. आठ विद्यापीठ, 50 इंजिनिअरिंग महाविद्यालये, 700 हून अधिक प्राध्यापक आणि दहा हजारांहून अधिक विद्यार्थ्यांपर्यंत ‘विगो संस्थे’चे काम पोहोचले आहे. विविध महाविद्यालयांमध्ये जाऊन जनजागृतीही केली जाते. सध्या महाराष्ट्रासह मध्य प्रदेश, कर्नाटक आणि दिल्लीमध्ये संस्थेचे कार्य सुरू असून, इंजिनिअरिंग, कृषी आणि बायोमेडिकल क्षेत्रात सर्वाधिक काम सुरू आहे. मागील वर्षी चीनने 42 लाख पेटंट तयार केले आणि भारताने अवघे एक लाख. 2021 साली भारत 70 हजार पेटंट तयार करत होता, त्यातील विद्यापीठाचे पेटंट फक्त पाच हजार होते. मात्र, मागील वर्षी ही संख्या 25 हजारांवर पोहोचली आहे. यात ‘विगो संस्थे’ने विद्यापीठांना आवश्यक ती सर्व मदत केली. ‘कोविशिल्ड’ लस तयार करताना अर्धे पैसे जवळपास स्वामित्व हक्कासाठी द्यावे लागले, यावरून पेटंटचे महत्त्व समजून येते. डॉ. पावसकर यांनी ‘ग्रोथ हॅकिंग’ नावाचे पुस्तकही लिहिले आहे. त्यांना निरंजन स्वामी, रवी बेडेकर यांचेही मोठे सहकार्य लाभले. भगवा रंग हा उत्तम समतोल असल्याने, ते भगवी कफनी घालतात. बद्रीनाथ येथे ते वर्षातून दोन वेळा दहा दिवस सेवेसाठी जातात. पावसकर यांच्या दोन्ही मुली उच्चशिक्षण घेत आहेत.

माझ्याकडील ज्ञान समाजाला देण्याचा माझा प्रयत्न आहे. जगाची मान्यता फक्त पेटंटमुळेच मिळते. पेटंट जास्त असेल, तर ‘जीडीपी’ जास्त. भारताला विकसित झालेले पाहणे किंवा कुठेतरी तसे वाचणे माझे स्वप्न आहे. एक पेटंट केले की, त्याची वस्तू बनेल. ती तयार करण्यासाठी उद्योग उभा राहील आणि त्या माध्यमातून रोजगारही मिळतील. त्यामुळे विचार वाया न घालवता त्याचे पेटंट करून घ्यावे, असे डॉ. पावसकर सांगतात. विकसित भारताचे स्वप्न पाहात पेटंट चळवळ वृद्धिंगत होण्यासाठी झटणार्‍या डॉ. निलेश पावसकर यांना आगामी वाटचालीसाठी दै. ‘मुंबई तरुण भारत’तर्फे मनःपूर्वक शुभेच्छा!