विष्णुपद मंदिर : श्रद्धा, वारसा आणि अनुभव

 

गयाची भूमी ही केवळ धार्मिक स्थळ नसून, ती रामायण आणि महाभारत यांसारख्या महाकाव्यांच्या कथांनी पावन झालेली आहे. या जागेचेे सर्वांत मोठे धार्मिक महत्त्व म्हणजे, प्रभू श्रीराम यांनी याच ठिकाणी, आपले वडील दशरथ यांचे पिंडदान केले होते, ज्यामुळे हे स्थान पितृकर्मांसाठी ‘महातीर्थ’ बनले. विष्णुपद मंदिर हे फल्गु नदीच्या पवित्र, शांत काठावर दिमाखाने उभे आहे. नदीचे सान्निध्य या स्थळाला एक वेगळी गहन शांतता प्रदान करते. येथे यात्रेकरू नदीच्या वाळूत पिंडदान करून, आत्मिक समाधानही मिळवतात.

मंदिराच्या गाभार्‍यात एक ‘धर्मशिला’ नावाचा बेसाल्ट दगड आहे, ज्यावर प्रभू विष्णूंचे सुमारे 40 सेंमी लांब पदचिन्ह अत्यंत स्पष्टपणे कोरलेले आहे. हे पदचिन्ह केवळ एक अवशेष नसून, ते एका महान पौराणिक घटनेचे प्रतीक आहे. पौराणिक कथेनुसार, विष्णूंनी गयासुर नावाच्या राक्षसाचा अहंकार नष्ट करण्यासाठी आणि धर्माच्या रक्षणासाठी त्याला पाताळात ढकलले. गयासुराला दाबून ठेवण्यासाठी, विष्णूंनी आपले चरण त्याच्या छातीवर ठेवले. हेच ते विस्मयकारक पदचिन्ह, ज्यावर चांदीची नक्षीदार नाळ व विविध सजावट करून त्याची पवित्रता जपली जाते. हे चरणचिन्ह भक्तांना त्या ईश्वरी सामर्थ्याची सतत आठवण करून देते.

विष्णुपद मंदिराचे स्थापत्य हे शिखर शैलीतील (नागर शैलीतला एक उपप्रकर) एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे.

शिखर : याची सर्वांत मोठी ओळख म्हणजे सुमारे 30 मीटर (100 फूट) उंचीचे शिखर. ही रचना विशिष्ट शैलीत, पायर्‍या-पायर्‍यांनी वरच्या दिशेने निमुळती होत जाते. त्यामुळे आकाशाला स्पर्श करत असल्याचा भास होते.

बांधकाम साहित्य : संपूर्ण मंदिराची निर्मिती गडद राखाडी ग्रॅनाईट ब्लॉक्सने झाली आहे. विशेष म्हणजे, हे प्रचंड दगडी ठोकळे एकमेकांवर लोखंडी-कड्यांनी सुरक्षितपणे जोडलेले आहेत, जी त्या 18व्या शतकातील स्थापत्यकला आणि अभियांत्रिकीचा एक अभूतपूर्व नमुना आहे. या पद्धतीमुळे मंदिराला नैसर्गिक आपत्तींपासून संरक्षण मिळाले.

अष्टकोनी सभामंडप : मंदिराभोवती एक अष्टकोनी सभामंडप आहे, जो आठ ओळीच्या सुंदर नक्षीकाम केलेल्या खांबांनी आधारलेला आहे. हे खांब मंदिराला भव्यता आणि संतुलन देतात.

अक्षयवट : मंदिराच्या आतील भागात ‘अक्षयवट’ नावाचा एक चिरंतन वटवृक्ष आहे. या वृक्षाला अत्यंत पवित्र मानले जाते आणि येथेच मृतांच्या शांतीसाठी, पिंडदानासारखे पारंपरिक विधी केले जातात. हा वृक्ष अक्षय अर्थात कधीही न संपणारा मानला जातो आणि भक्तांच्या श्रद्धेचे प्रतीक आहे.

भारतीय धर्मग्रंथानुसार, गयासुर नावाच्या एका राक्षसाने अत्यंत कठोर तपश्चर्या करुन, जो कोणी त्याला पाहील किंवा स्पर्श करेल त्याला लगेच मोक्ष मिळेल, असे वरदान प्राप्त केले. या वरदानामुळे धार्मिक विधी आणि जीवन-मृत्यूचा नैसर्गिक क्रम बिघडण्याची शक्यता वाढली. म्हणूनच धर्म रक्षणासाठी प्रभू विष्णूंनी गयासुराला पाताळात ढकलले. त्याच्या शरीराच्या शुद्धीकरणासाठी व त्याला मुक्ती देण्यासाठी, आपले पाद त्याच्या छातीवर ठेवले. विष्णू चरणांनी पावन झाल्यामुळे गयासुराला मुक्ती मिळाली आणि त्याने विष्णूला प्रार्थना केली की, हे ठिकाण भविष्यात पिंडदान आणि पितृकर्मांसाठी सर्वांत पवित्र तीर्थक्षेत्र व्हावेे. तेव्हापासून, या ठिकाणाला ‘गया’ हे नाव पडले आणि हे पादचिन्ह त्या धर्माच्या आणि मानवजातीच्या हिताच्या रक्षणाचे प्रतीक बनले.

या पादचिन्हावर केवळ चरणांचा आकार नाही, तर विष्णू शक्तीचे द्योतक असलेली नऊ प्रतीके (जसे की शंख, चक्र, गदा, पद्म) आणि इतर दिव्य चिन्हे कोरलेली आहेत. भक्तांनी अत्यंत श्रद्धेने या पादांवर अर्पण केलेले सर्व उपचार, त्या प्राचीन अवशेषांना आजही सजीव स्पंदन देतात. विष्णुपद मंदिराची मूळ स्थापना कधी झाली हे अज्ञात असले, तरी आजचे जे भव्य वास्तुशिल्प उभे आहे, त्याचे श्रेय राणी अहिल्याबाई होळकर यांना जाते. त्यांनी 1787 मध्ये, या मंदिराचे अभूतपूर्व पुनर्निर्माण केले. राणी अहिल्याबाई या केवळ इंदोरच्या महाराणी नव्हत्या; त्यांचा लौकिक धर्मरक्षिका आणि जनसेविका म्हणून जगभर होता. त्यांच्या योगदानाने भारताचा धार्मिक वारसा जतन करण्यात, अमूल्य वाटा उचलला.

जीर्णोद्धार आणि भक्ती : 1787 मध्ये त्यांनी मंदिराचे पुनर्निर्माण एका अत्यंत भव्य, मजबूत आणि सनातन धर्माला अनुरूप स्वरूपात केले. सध्याचे उंच शिखर आणि अष्टकोनी गर्भगृह त्यांच्या दूरदृष्टी आणि प्रगाढ भक्तीचे स्पष्ट प्रतीक आहे.

उत्कृष्ट सामग्रीचा वापर : त्यांनी विष्णुपद मंदिरासाठी उत्कृष्ट गुणवत्तेचा आणि टिकाऊ ग्रॅनाईट दगड निवडला. हा दगड अनेक शतके टिकून राहिला आहे, जो त्यांच्या बांधकामातील दूरगामी विचारांची साक्ष देतो.

कुशल कारागीर : त्यांनी राजस्थानमधून खास कुशल आणि निष्णात कारागीर बोलावले, ज्यांनी मराठा आणि स्थानिक स्थापत्यशैलीचा सुंदर संगम साधत, या वास्तूला एक नवे वैभव प्राप्त करून दिले.

सुवर्णध्वजा : मंदिरावर आजही अभिमानाने झळकणारी सुमारे 50 किलो वजनाची सुवर्णध्वजा, ही अहिल्याबाईंच्या अखंड भक्ती आणि त्यागाचे सर्वांत स्पष्ट आणि तेजस्वी द्योतक आहे.

धार्मिक कार्याला चालना : त्यांनी केवळ मंदिरच बांधले नाही, तर यात्रेकरूंसाठी सोयी-सुविधा, धर्मशाळा आणि घाट निर्माण केले. तसेच, धार्मिक विधींना प्रोत्साहनही दिले. यामुळे गया हे पिंडदान विधींसाठी मुख्य केंद्र म्हणून कायम राहिले. विष्णुपद मंदिर एक आध्यात्मिक मार्गदर्शन केंद्रही आहे. या ठिकाणी पिंडदान केल्याने मृत आत्म्यांना मोक्ष प्राप्त होतो, अशी प्रबळ श्रद्धा आहे. दरवर्षी, येथे लाखो भाविकांची अलोट गर्दी होते. तामिळनाडू, महाराष्ट्र, गुजरात, उत्तर प्रदेश, बंगाल आणि देशाच्या कानाकोपर्‍यांतून लोक गाड्या, बसेस आणि रेल्वेद्वारे येथे पोहोचतात. ते आपल्या पूर्वजांच्या उद्धाराची प्रार्थना करतात आणि फल्गु नदीच्या वाळूत पिंडदानही करतात. विष्णुपद मंदिराची वास्तुकला शिखर शैलीतील असून, ती अत्यंत बारकाईने आणि सुबकपणे बनवलेली आहे.

पूर्वाभिमुख गर्भगृह : मंदिराचे पूर्वाभिमुख अष्टकोनी गर्भगृह हे विशेष आहे. हे बांधकाम तसेच सुबक नक्षीकाम आणि कालबद्ध चढत्या शिखरांची रचना, भक्तांच्या मनाला भूरळ घालते.

पादचिन्हाचे संरक्षण : मंदिराच्या आत चांदीची परिष्कृत पहल/गरव घिरी रचलेली शिल्पे आहेत, जी पादचिन्हाला नैसर्गिक सुरक्षा पुरवातात
लहान देवालये : मंदिराच्या मुख्य संकुलाबाहेर अनेक लहान उपदेवालये आहेत. यात नरसिंह, शिव, पार्वती आणि इतर देवतांच्या मूर्ती आहेत. या विविध देवतांच्या दर्शनामुळे, या संपूर्ण संकुलाचे धार्मिक महत्त्व अनेक पटींनी वाढते.

गया शहराचा संबंध केवळ विष्णुपद मंदिरापुरता मर्यादित नाही, तर फल्गु नदी या ठिकाणाच्या पवित्रतेचा एक अविभाज्य भाग आहे. फल्गु नदीसंबंधी एक प्रसिद्ध कथा आहे की, वनवासात असताना सीता आणि राम यांनी येथे पीठभोजन (पिंडाचा एक प्रकार) आणि पिंडदान केले होते. पौराणिक मान्यतेनुसार, जेव्हा सीतेने फल्गु नदीला तिच्या पिंडादानाचे साक्षीदार होण्यास सांगितले, तेव्हा तिने नकार दिला. त्यामुळे सीतेने नदीला शाप दिला की, तिचे पाणी नेहमी वाळूत लपलेले राहील. म्हणूनच, फल्गु नदीचे पाणी वाळूत लपलेले आढळते.

आजचे विष्णुपद मंदिर केवळ एक धार्मिक स्थळ नाही, तर ते भारतीय श्रद्धा, भक्ती आणि सांस्कृतिक एकात्मता यांचा सुंदर मिलाप आहे. पितृपक्षात वा दीपावलीच्या पवित्र दिवशी, या मंदिराच्या पुढे उभे राहिल्यावर भक्तांना जणू भूतकाळ, वर्तमान आणि भविष्य यांच्यातील संघर्ष आणि संवाद एकाचवेळी जाणवतो. जिथे असलेल्या पादचिन्हातून आपल्या आत्म्याचे अनंत प्रवाह सतत सुरू आहेत, याची एक विशुद्ध अनुभूती मिळते.