अनुभव, भावना आणि सर्जनशीलता : पीयूष पांडे यांचे भारतीय जाहिरातीतील योगदान

जाहिरातींचा प्रभाव हा मानवी मनावर खोलवर होतो. आजही कित्येक जाहिराती ग्राहकांच्या स्मरणात असतात. त्यामुळेच विपणनासाठी याचा वापर मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. मात्र, या क्षेत्रामध्ये लोकांना जोडून ठेवण्याचे काम या जाहिरातींना करावे लागते. त्यामुळे जाहिरात निर्मिती क्षेत्रातील व्यक्तीचे सर्व कसब पणाला लागते. आज जाहिरात क्षेत्रावर पाश्चात्य शैलीची प्रभाव असताना, भारतीय जाहिरात क्षेत्रातील भारतीयत्व टिकवून ठेवणाऱ्या प्रसिद्ध जाहिरात निर्मितीकार पीयूष पांडे यांचे निधन झाले. भारतीय जाहिरात क्षेत्रात पीयूष पांडे यांचे योगदान लाख मोलाचे. भारतीय जाहिरात क्षेत्रातील त्यांच्या या अमूल्य योगदानाचा धांडोळा घेणारा हा लेख...

फरक खूप आहे आपल्या आणि आमच्या तालीमेमध्ये; आपण उस्तादांकडून शिकलात आणि आम्ही परिस्थितीकडून.” ही साधी ओळ, पीयूष पांडे यांच्या सर्जनशील वृत्तीचा सर्वोत्कृष्ट सार सांगते. भारतीय जाहिरातीत त्यांचे योगदान फक्त मोहिमांपुरते मर्यादित नाही, तर संपूर्ण व्यवसायाची भाषा, शैली आणि भारतीय संस्कृतीशी संवाद साधण्याची पद्धतच त्यांनी बदलली. त्यांच्या दृष्टिकोनातून जाहिरात म्हणजे लोकांचे जीवन समजून घेऊन, त्यांच्याशी संवाद साधण्याची कला बनली. त्यांनी दाखवून दिले की, फक्त उत्पादन विकणे किंवा ब्रॅण्डची ओळख वाढवणेच पुरेसे नाही, तर जाहिरात एक सामाजिक, सांस्कृतिक आणि भावनिक अनुभवदेखील असू शकतो. त्यांच्या कार्याने जाहिरात क्षेत्राला मानवी संवेदनांचा, अनुभवांचा आणि स्थानिक संदर्भांचा समावेश करणारे माध्यम बनवले.

1982 साली पीयूष पांडे यांनी ‌‘ओगिल्वी इंडिया‌’त काम सुरू केले, तेव्हा त्या संस्थेची रचना पारंपरिक होती. शैली पश्चिमी प्रभावाखाली होती आणि जाहिरात अधिकतर औपचारिक व साधी दिसत होती. पांडे यांनी संस्थेत भारतीय सांस्कृतिक अंतर्ज्ञान, स्थानिक संदर्भ आणि सर्जनशील स्वाभाविकता आणली. त्यांनी जाहिरातीत भारतीय अनुभवांचे रंग भरले. भाषा, विनोद, भावनांचा समावेश करून, प्रेक्षकांशी अधिक सखोल आणि अर्थपूर्ण संवादही साधला. पुढील चार दशकांत ‌‘ओगिल्वी‌’ एक असे व्यासपीठ बनले, जिथे धोरण, संकल्पना, भाषा, जीवनातील अनुभव आणि सांस्कृतिक संदर्भ यांचा सुसंगत समन्वय दिसू लागला.

पीयूष पांडे यांनी जाहिरातीत नवे आयाम निर्माण केले. ती केवळ उत्पादन विकण्याचे साधन नव्हते, तर भावनात्मक, सामाजिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या अर्थपूर्ण संदेश पोहोचवणारे एक शक्तिशाली माध्यम बनले. त्यांच्या ‌‘फेविकॉल,‌’ ‌‘कॅडबरी डेअरी मिल्क‌’ आणि ‌‘एशियन पेंट्स‌’सारख्या मोहिमांनी, भारतीय ब्रॅण्डबोधाला नव्या अर्थांचा ठसा दिला. फेविकॉल मोहिमेत ऐक्याचे प्रतीक उभे केले गेले, ‌‘कॅडबरी‌’ मोहिमेत सामायिक आनंद व्यक्त झाला, तर ‌‘एशियन पेंट्स‌’ मोहिमेत आठवणीतील रंग आणि अनुभव यांद्वारे नात्याची आणि जडणघडणाची भावनाही जिवंत केली. या मोहिमांमधून जाहिरातीत केवळ उत्पादनाची माहिती नव्हती, तर जीवनाचे अनुभव, सामाजिक मूल्ये आणि भारतीय संस्कृतीची गहनता प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवली गेली. पीयूष पांडे यांच्या दृष्टिकोनामुळे भारतीय जाहिरात जगाला संवेदनशील, स्थानिक संदर्भाशी जोडलेले आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या समृद्ध संवाद साधणारे व्यासपीठही मिळाले.

त्यांच्या कामाची एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे, सामाजिक अनुभव आणि व्यावहारिक निरीक्षणांवर आधारित धोरणात्मक दृष्टिकोन. एका कार्यक्रमात त्यांच्याशी चर्चा करताना त्यांनी सांगितले की, “संकल्पनेच्या मागील हेतूवर लक्ष केंद्रित करणे, हे केवळ अंमलबजावणीपेक्षा अधिक महत्त्वाचे आहे. हीच दृष्टी त्यांच्या जाहिरातीच्या प्रत्येक टप्प्यात दिसून येते. संकल्पनेच्या निर्मितीपासून ते संदेशाच्या प्रसारणापर्यंत, प्रत्येक पैलू विचारपूर्वक आणि लोककेंद्रित असतो. पीयूष पांडे यांनी सर्जनशीलता ही केवळ कौशल्य नव्हे, तर जीवनातील परिस्थिती आणि संवेदनांशी संबंधित अंतःदृष्टी असावी असेच मानले.

असेच एकदा ‌‘ॲडव्हर्टायझिंग क्लब ऑफ इंडिया‌’च्या कार्यक्रमात, माझी पीयूष पांडे यांच्याशी प्रत्यक्ष भेट झाली. त्यांच्या बोलण्यात नेहमीच स्पष्टता, साधेपणा दिसे. ते संकल्पनेच्या तांत्रिक अंमलबजावणीवर लक्ष केंद्रित करण्याऐवजी, त्या संकल्पनेच्या मूळ उद्देशाकडे अधिक भर देत. ती लोकांपर्यंत प्रभावीपणे कशी पोहोचवता येईल, याचा विचार करत. प्रथम लोकांना समजून घेणे, त्यानंतर संवाद साधणे हा दृष्टिकोनच त्यांच्या संप्रेषणातील खरी ताकद ठरला.

‌‘सिन्थेसिस मीडिया ॲण्ड कम्युनिकेशन‌’चा संस्थापक-डायरेक्टर म्हणून दोन दशकांहून अधिक उद्योग अनुभवाच्या प्रवासातला हा प्रसंग मला नेहमी आठवण करून देतो की, जाहिरात ही समाजाशी चालणारी संवादात्मक कला आहे. पीयूष पांडे यांनी हा संवाद गंभीरतेने, उद्देशपूर्णतेने आणि सर्जनशीलतेने साकारला. यामुळे आम्ही आजही विचार, ब्रिफिंग आणि सर्जनशील योगदानाच्या प्रक्रियेत त्यांचा दृष्टिकोन अंगीकारतो.

पीयूष पांडे जाहिरात क्षेत्रात एक दिग्गज असले, तरी ते त्यापूव क्रिकेटच्या मैदानावरही चमकलेले खेळाडू होते. रणजी ट्रॉफीतील अनुभवांनी त्यांच्या कामात संयम, काटेकोर तयारी आणि टीमवर्कला अविभाज्य भाग बनवले. शीर्षक किंवा पद नाही, तर कार्याची गुणवत्ता आणि परिणाम महत्त्वाचे, हा त्यांचा सिद्धांत होता. प्रत्येक प्रकल्पात ते पूर्णपणे सहभागी होत, वेळेचे व्यवस्थापन आणि तपशीलवार निरीक्षण करून मोहिमेतील संकल्पना, कथा, व्हिज्युअल आणि संदेश सामाजिक-सांस्कृतिक संदर्भाशी सुसंगत होतात का याचीही काळजी घेत.

त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा वेगळा पैलू म्हणजे, सर्जनशीलतेवरील श्रद्धा आणि निष्ठा. स्क्रिप्ट लिहिताना पानाच्या वर ‌‘ॐ‌’ लिहिण्याची त्यांची पद्धत फक्त पारंपरिक सवय नव्हे, तर सर्जनशील प्रक्रियेचा आदर व्यक्त करणारा प्रतीकात्मक मार्ग होता. प्रत्येक मोहिमेत विचार, भावना आणि सामाजिक संदेश यांचा समन्वय असावा, असे त्यांचे मत होते. त्यांनी दाखवले की, जाहिरात ही केवळ उत्पादन किंवा ब्रॅण्डशी संबंधित नाही, तर सामाजिक संवादाचे आणि अनुभवाचेही माध्यम आहे.

डिजिटल आणि डेटा-आधारित युगातही त्यांनी सांगितले की, तंत्रज्ञान कल्पनेची पोहोच वाढवू शकते. पण, परिणाम भावना आणि अनुभवावर अवलंबून असतो. त्यांनी नेहमी अधोरेखित केले की, जाहिरात यशस्वी होते तेव्हा ती प्रेक्षकांच्या मनाला स्पर्श करते, त्यांची कल्पनाशक्ती जिवंत करते आणि समाजाशी अर्थपूर्ण संवाद साधते. त्यांनी लोकांना दाखवले की, मोजमाप किंवा मेट्रिक्सने दृश्यता मोजली जाऊ शकते; पण भावनिक संपर्क आणि लोकांशी वास्तविक नाते निर्माण करणे, हीच खरी यशाची गुरुकिल्ली आहे.

पीयूष पांडे हे भारतीय जाहिरातीतील आदर्श आणि मार्गदर्शक ठरले. त्यांनी दाखवले की, मोहिमांमधून उत्पादनाची विक्री करण्यापेक्षा, लोकांमध्ये भावना निर्माण करणे, अनुभव सार्वजनिक करणे आणि सांस्कृतिक संवाद जिवंत ठेवणे अधिक मूल्यवान आहे. हास्य, साधेपणा, दैनंदिन जीवनातील छोटे क्षण हे सर्वच त्यांच्या सर्जनशीलतेचे तत्त्व बनले. त्यांच्या दृष्टिकोनामुळे जाहिरात लोकांना ओळखता येणारी, अनुभवण्यायोग्य आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या समृद्ध झाली.

त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली काम करणाऱ्यांसाठी ते शिक्षक, मार्गदर्शक आणि प्रेरणेचे स्रोत होते. नव्या पिढीसाठी त्यांचे कार्य खरेपण, सहानुभूती आणि शिस्तबद्ध सर्जनशीलतेचे धडे देते. त्यांनी भूतकाळातील शिकवणी आणि भविष्यातील शक्यता यांच्यातील सेतु बांधला, लोकांशी संवाद साधण्याच्या पद्धतीला नवीन आयामही दिला. पीयूष पांडे यांनी भारतीय जाहिरातीला स्थानिक संस्कृती, अनुभव आणि उद्देश्यपूर्ण विचार यांच्यावर आधारित भाषा दिली. त्यांनी प्रत्येक मोहिमेत सामाजिक, सांस्कृतिक आणि भावनिक संदर्भ जिवंत केला. त्यामुळे मोहिमा केवळ उत्पादनाच्या विपणनापुरती मर्यादित राहिल्या नाहीत, तर त्यांच्या मोहिमांमधून निर्माण झालेले संदेश ग्राहकांच्या स्मृतींमध्ये राहतील आणि त्यांनी निर्माण केलेली कार्यसंस्कृती अनेक पिढ्यांवर निश्चित प्रभाव टाकेल.

भारतीय जाहिरातींचे स्वरूप बदलत आहे, डिजिटल माध्यमं अधिक प्रभावी होत आहेत आणि जागतिक स्तरावर त्यांचा विस्तार होत असतानाही, पीयूष पांडे यांचा प्रभाव अपरिहार्य राहील. लोकांचा अनुभव समजून घेणे, त्यांच्या जीवनातील रुची जाणून घेणे आणि काळजीपूर्वक अंमलबजावणी करणे हीच त्यांच्या कामाची खरी ताकद होती. प्रत्येक संकल्पनेला त्यांनी अर्थ दिला आणि त्यामुळे त्यांची जाहिरात समाजाशी खोलवर जोडली गेली. पीयूष पांडे यांनी भारतीय जाहिरातीत जे बीज पेरले, त्याची सावली अनेक पिढ्यांवर राहणार आहे. त्यांच्या कामातील, संकल्पनांतील, कथा आणि डिझाईनमधील उपस्थिती कायम जिवंत, प्रभावशाली आणि प्रेरणादायी राहील.

- नरेंद्र लिंडाईत
(लेखक मुंबईतील सिन्थेसिस मीडिया ॲण्ड कम्युनिकेशन कंपनीचे संस्थापक-संचालक आहेत)