व्हेनेझुएलाच्या सत्ताबदलाचे ‌‘नोबेल‌’ वारे!

 

 

साल 2014 नंतर क्रूड तेलाचे जागतिक भाव कोसळल्यानंतर ज्या देशांची आर्थिक अधोगती वेगाने सुरू झाली, त्यामध्ये व्हेनेझुएलाचे नाव अग्रक्रमाने घ्यावे लागेल. या दक्षिण अमेरिकेतील देशाकडे क्रूड तेलाचे भरपूर साठे आहेत. व्हेनेझुएलाची तत्कालीन लोकसंख्या तीन कोटी होती. या देशाचे नेतृत्व ‌‘चावेज‌’ यांच्याकडेच अनेक वर्षे होते. दुर्दैवाने त्यांच्या कारकिदत नवनवीन आर्थिक स्रोत (शेती, पर्यटन, फलोत्पादन व इतर) शोधण्याकडे पूर्ण दुर्लक्ष झाले, असेच म्हणावे लागेल. त्या देशाची 90 टक्के अर्थव्यवस्था क्रूड तेलाच्या उत्पन्नावरच अवलंबून होती.

 

अमेरिकेच्या दक्षिणेत पसरलेले लॅटिन, दक्षिण अमेरिकेतील मेक्सिको, पेरू, ब्राझील, अर्जेंटिना, कोलंबिया, व्हेनेझुएला, बोलिव्हिया, चिली आणि तत्सम इतर देश, कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे अमेरिकेवर अवलंबून राहिलेले आहेत किंवा अमेरिकेने या देशांचे अमेरिकेवरील अवलंबित्व वाढवतच नेले होते. मेक्सिकोच्या सीमारेषा तर अमेरिकेला भिडलेल्या आहेत. कॅलिफोर्निया तर एकेकाळी मेक्सिकोचाच भूभाग होता, जो त्याने अमेरिकेला विकून टाकला. कोलंबिया आणि इतर देशांनी अमली पदार्थांचे प्रचंड उत्पादन करून, चोरट्या मार्गे अमेरिकेत गेली अनेक वर्षे विकले होते. या व्यापारातूनच कोलंबियात अनेक माफियांचा उदय झाला होता. हे माफिया त्या देशांमधील सरकारला वरचढ ठरत गेले. त्यांचा बंदोबस्त करताना स्थानिक सरकारची दमछाक झाल्याने, शेवटी या देशांना अमेरिकेचीच मदत घ्यावी लागली.

 

व्हेनेझुएलाकडे तर क्रूड तेलाचे मोठे भांडारच आहे. व्हेनेझुएलाचे नेते तर त्यांच्याकडे सौदी अरेबियापेक्षा जास्त मोठे क्रूड तेलाचे भांडार आहे, असे सांगतात. या क्रूड तेलाच्या व्यापारातून मिळणाऱ्या असीमित फायद्यावर, व्हेनेझुएलाचे एकेकाळचे तेथील लोकप्रिय नेते चावेझ यांनी व्हेनेझुएलावर अनेक वर्षे राज्य केले. क्रूड तेलाच्या व्यापारातून मिळणारे फायदे त्यांनी तेथील सामान्य जनतेमध्ये चक्क वाटले, असे म्हटले तर वावगे ठरणार नाही. त्यामुळेच अनेक वर्षांमध्ये व्हेनेझुएलाची जनता आळशी झाली.

2014 सालानंतरच्या काळात तेलाचे भाव कोसळल्यामुळे व्हेनेझुएला, अझरबैजानसारखे देश तग धरू शकले नाहीत. या देशांची दिवाळखोरीकडे वेगाने वाटचाल सुरू झाली.

 

सुरुवातीला या देशांनी त्यांच्याकडे असलेला राखीव अर्थसाठा वापरण्यास सुरुवात केली. परंतु, यामुळे अपरिहार्यपणे व्हेनेझुएलाच्या चलनाची (बोलिव्हिअर) जागतिक पत वेगाने घसरण्यास सुरुवात झाली. त्यानंतर व्हेनेझुएला हा मोठ्या आर्थिक दिवाळखोरीकडे, वेगाने प्रवास करत असल्याचे स्पष्ट झाले. क्रूड तेलाचे भाव जागतिक व्यापारामध्ये खाली आले, तर व्हेनेझुएलाला त्याचा त्रास होत असे. पण ज्याक्षणी चावेझ यांचे निधन झाले, तसतसे व्हेनेझुएलाच्या अर्थव्यवस्थेला उतरती कळा लागली. व्हेनेझुएलाच्या चलनाचे प्रचंड प्रमाणात अवमूल्यन झाले. व्हेनेझुएलाची सामान्य जनता व्हेनेझुएला सोडून, शेजारी देशांमध्ये आश्रयास गेली. अन्नपदार्थांचे न परवडणारे भाव आणि त्याची बाजारातील अनुपलब्धता, यांमुळे सामान्य व्हेनेझुएलाचे नागरिक हैराण झाले होते. सामान्य जनतेला दिलासा देण्याऐवजी, तेथील राज्य कारभार हाकणारे निकोलस मादुरो यांनी लोकांना उंदीर मारून खा असा विचित्र वाटणारा सल्ला एकेकाळी दिला होता. व्हेनेझुएला देश कशा पद्धतीने हाकला जातो, याचे मोठे गूढच आहे.

 

तेलाचे भाव कोसळलेल्या परिस्थितीत निकोलस मादुरो यांनी, क्रूड तेलाच्या त्या देशातील साठ्यावर (पन्नास लाख पिंप)आधारित व तसेच त्या देशाकडे असणाऱ्या सोन्याच्या साठ्यावर आधारित बिटकॉईनच्या धतवर दोन आभासी चलने (पेट्रो आणि पेट्रो गोल्ड) बाजारात आणली, पण त्यांचा तो प्रयोगही फसला.

 

व्हेनेझुएलामध्ये मधल्या काळात, अमली पदार्थांचा व्यापार करणाऱ्या मोठ्या टोळ्या तयार झाल्या होत्या. त्यातील अनेकजण जो बायडन यांच्या कार्यकाळातच, अमेरिकेत बेकायदेशीपणे घुसण्यात यशस्वी झाले होते. पण, नंतर अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्षपदी आलेल्या डोनाल्ड ट्रम्प यांनी, या टोळ्यांमधीलच अनेकांची लॅटिन अमेरिकेतील एल साल्वाडोर या मोठ्या तुरुंगात रवानगी केली.

गेली कित्येक वर्षे अमेरिका हाच क्रूड तेलाचा जगामधील सर्वांत मोठा ग्राहक देश होता. अमेरिकेच्या चलनाला म्हणजेच अमेरिकन डॉलरला, आंतरराष्ट्रीय व्यापारामध्ये हळूवारपणे उतरती कळा लागली आहे. अशा काळात अमेरिकेची त्याच्या जवळच असणाऱ्या व्हेनेझुएलाच्या क्रूड तेलाच्या साठ्यावर नजर गेली नसती तरच नवल. त्यामुळेच गेली काही वर्षे अमेरिका व्हेनेझुएलाच्या सत्तेवर, अमेरिकेला अनुकूल असणाऱ्या व्यक्तीला आणण्यासाठी प्रयत्नशील आहे.

 

व्हेनेझुएलाचे एकेकाळचे विरोधी पक्षनेते जुआन ग्वाडो यांना, व्हेनेझुएलाचे हंगामी अध्यक्ष म्हणून मान्यता मिळाली होती. 2019 साली अमेरिकेच्या पाठिंब्यावरच ग्वाडो नावाच्या नेत्याने, व्हेनेझुएलाची सत्ता बळकावण्याचा प्रयत्नही केला पण, व्हेनेझुएलाच्या लष्कराने ग्वाडो यांचा प्रयत्न हाणून पाडला. त्यानंतर निकोलस मादुरो हेच पुन्हा व्हेनेझुएलाच्या अध्यक्षपदी स्थानापन्न झाले आणि अजूनही ते अध्यक्षपदी आहेत. निकोलस मादुरो यांचे पूर्वसुरी चावेझ, हे अमेरिकेच्या प्रचंड विरोधात होते. तसेच, सध्याचे निकोलस मादुरोही अमेरिकेच्या विरोधातच आहेत.

 

2000 साली व्हेनेझुएलामध्ये ह्युगो चावेझ हा डाव्या चळवळीतील नेता सत्तेवर आला. सत्तेवर येताच चावेझ यांनी, त्या देशातील क्रूड तेल, पोलाद, दूरसंचार, बँकिंग, वीज उत्पादन आणि वितरण या उद्योगधंद्यांचे राष्ट्रीयीकरणही केले. या धोरणांमुळेच व्हेनेझुएलातील अनेक बहुराष्ट्रीय कंपन्या नाराज झाल्या. तेव्हापासून अमेरिका व्हेनेझुएलाच्या विरोधात आहे. चावेझ यांच्या व्हेनेझुएलाच्या अध्यक्षपदाच्या कार्यकाळात, त्यांची कडवी राजकीय विरोधक असणाऱ्या मारिया कोरिना मचाडो या ‌‘नोबेल‌’ पारितोषिक मिळविण्यात यशस्वी झाल्या आहेत. ‌‘नोबेल‌’ पारितोषिक जाहीर करताना, ‌‘नोबेल समिती‌’ने मारिया कोरिना मचाडो यांच्याबद्दल वापरलेले शब्द लक्षवेधी आहेत. समिती म्हणते, “लोकशाही हक्कांच्या रक्षणासाठी तसेच हुकूमशाहीतून लोकशाहीकडे वाटचालीसाठी मारिया घेत असलेल्या प्रयत्नांची दखल म्हणून, हा पुरस्कार त्यांना देण्यात येत आहे.” मारिया कोरिना मचाडो यांची पार्श्वभूमीही त्यांच्या व्हेनेझुएलातील पुढील वाटचालींकरिता पोषक अशीच आहे. त्यांनी औद्योगिक अभियांत्रिकीची पदवी मिळवलेली आहे तसेच, सोबत अर्थशास्त्रातील पदवीही मिळवलेली आहे.

 

आता नजीकच्या भविष्यात याच मारिया कोरिना मचाडो यांना, व्हेनेझुएलाच्या सत्तेवर आणण्यासाठी अमेरिका जीव तोडून प्रयत्न करणार का? हे बघावे लागेल. आंतरराष्ट्रीय पारितोषिक मिळाल्याने जनतेची सहानुभूती मिळते. मारिया कोरिना मचाडो या ‌‘नोबेल‌’ पारितोषिक विजेत्या व्यक्तीची मखलाशी बघा की, या व्यक्तीने हे पारितोषिक अमेरिकेचे सध्याचे राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांना अर्पण केल्याची घोषणाही केली. मारिया कोरिना मचाडो यांना हस्तांदोलन करण्यासही, व्हेनेझुएलाच्या लष्कराने नकार दिल्याच्या ध्वनिचित्रफिती समाजमाध्यमांवर उपलब्ध आहेत. नॉर्वेमधून ‌‘नोबेल‌’ पुरस्काराची घोषणा झाल्यामुळे, व्हेनेझुएलाने नॉर्वेतील राजदूतावास बंद केला आहे.

 

त्यामुळे येत्या काळात अचानकपणे, व्हेनेझुएलामध्ये तेथील सत्ताधीशांविरोधात असंतोषाचे वणवे भडकताना दिसल्यास नवल नाही. या अशा असंतोषाला निकोलस मादुरो कसे समर्थपणे तोंड देतात, हे बघणे औत्सुक्यपूर्ण असणार आहे. निकोलस मादुरो यांना चीन व रशियाची काही मदत कोणत्या प्रकारे होऊ शकते का, याचीसुद्धा उत्सुकता आहे. जगामध्ये जेवढी काही प्रसिद्ध पारितोषिके आहेत, त्या पारितोषिकांचा पुरेपूर राजकीय वापर होत असावा असे मानण्यास जागा आहे. तंत्रज्ञान, मग ते जैवतंत्रज्ञान असो की, इतर यामध्येच खऱ्याखुऱ्या तज्ज्ञ व्यक्तींना पारितोषिकाची संधी मिळू शकते. पण, सामाजिक बदल, समाजसेवा वगैरे नावाखाली दिले जाणारे पुरस्कार, बहुधा हेतू ठेवूनच दिले जातात असे मानण्यास जागा आहे. कोणी याबद्दल उघडपणे बोलत नाही, याचेच दुःख आहे. अमेरिकेने गेल्या आठवड्यातच व्हेनेझुएलाच्या सागरी क्षेत्रात, अमेरिकेच्या नौसेनेची जहाजे पाठविली होती. अमेरिकन सैनिकही या बोटींवर तैनात आहेत. व्हेनेझुएलाचे नेते निकोलस मादुरो यांच्यावर अमेरिकेने, पाच कोटी अमेरिकन डॉलर्सचे इनाम जाहीर केलेले आहे. त्यामुळे येत्या काळात व्हेनेझुएलामध्ये रक्तरंजित संघर्ष बघावयास मिळू शकतो.

 

 - सनत्कुमार कोल्हटकर