बार्सिलोनाचा ‘प्लॅन सेर्डा’

 

 

 

बार्सिलोना हे जगभरातील लाखो पर्यटकांना दरवर्षी आपल्याकडे त्याच्या सुनियोजित रचनेमुळे आकर्षित करणारे स्पेनमधील एक सुंदर शहर. या शहराला अत्यंत प्राचीन इतिहासाचा वारसा लाभलेला. रोमन साम्राज्याच्या पतनानंतर येथे अनेक आक्रमणे झाली. परंतु, त्या सर्वांनी विद्यमान शहराचा पुनर्वापर केला. प्लॅन सेर्डा हे बार्सिलोनाच्या आजच्या नियोजित शहराचे गमक म्हणावे लागेल.शहर नियोजनाच्या प्लॅन सेर्डाचे महत्त्व आणि ऐक्साम्पलेचा इतिहास समजून घेण्यासाठी बार्सिलोनाच्या ऐतिहासिक संदर्भांचा धांडोळा घेणे क्रमप्राप्त ठरावे.

 

मध्ययुगात या शहराचा विस्तार झाला आणि ते कॅटालोनिया नावाच्या प्रदेशाच्या राजधानीचे शहर बनले. 1260 साली एक विस्तारित भिंत बांधण्यात आली आणि नंतर 15व्या शतकात नवीन रावल परिसराचा समावेश करण्यासाठी भिंतीचा पुन्हा विस्तार करण्यात आला. शहराला अन्नपुरवठा करण्यासाठी भिंतीबाहेरील मैदानाचा काही भाग शेतीसाठी वापरला जात असे. 1714 साली स्पॅनिश उत्तराधिकारीचे युद्ध संपले आणि बार्सिलोना पराभूत झाला. शरणागती पत्करल्यानंतर, भविष्यातील कोणत्याही आव्हानाला रोखण्यासाठी फिलिपने शहरातील अनेक संस्था आणि सनद रद्द केल्या. यावर लक्ष ठेवण्यासाठी एक किल्ला बांधला आणि बार्सिलोनाला त्याच्या मध्ययुगीन भिंतींच्या पलीकडे विस्तार करण्यास मनाई केली. उल्लेखनीय म्हणजे, पुढील दोन शतके शहराभोवतीची ही भिंत कायम राहिली. या भिंतीने वाढत्या लोकसंख्येला वेढून आणि शहराला जवळच्या समुद्रापासून जवळजवळ पूर्णपणे वेगळे केले. 19व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत, स्पेनमध्ये लोकसंख्येची घनता सर्वाधिक होती, कामाची परिस्थिती दयनीय होती, सांडपाणी नियंत्रणाबाहेर होते, पाणी गलिच्छ होते आणि शहर कोलेरा महामारी आणि दंगलींच्या मालिकांनी ग्रासले होते. 1850या मध्यात बार्सिलोना कोसळण्याच्या उंबरठ्यावर होता. गॉथिक क्वार्टरचे अरुंद आणि मध्ययुगीन रस्ते वेगाने वाढणार्‍या लोकसंख्येला सामावून घेण्यासाठी तयार नव्हते आणि यामुळे आपोआपच नवीन शहरी नियोजनाची मागणी झाली.

 

बार्सिलोनामधील कामगार वर्गाच्या परिस्थितीमुळे सेर्डा व्यथित झाला आणि त्याने शहराच्या विस्ताराची योजना आखली. 1855 साली केंद्रीय स्पॅनिश सरकारने वास्तुविशारद इल्देफॉन्सो उशीवरच्या योजनेला मान्यता दिली. सेर्डा या अपरिचित वास्तुविशारदाने या शहराचा चेहरामोहरा बदलण्याचा निर्णय घेतला. सेर्डा हे बार्सिलोनाच्या शहरी विकासासाठी क्रांतिकारी दृष्टी असलेले एक अभियंता आणि कॅटलान वास्तुविशारद ठरले. सेर्डा यांनी कामगार वर्ग कसा जगतोय, याचा सर्वंकष अभ्यास करून भूतकाळातील चुकांची पुनरावृत्ती टाळण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी पारंपरिक नियोजन तत्त्वांकडे दुर्लक्ष करून शहराचा विस्तार करण्यास सक्षम असेल, याची खात्री करण्यासाठी अनोखी योजना आखली. त्याचे उद्दिष्ट एक नाविन्यपूर्ण शहर निर्माण करणे हे होते, जे तेथील रहिवाशांच्या गरजांवर लक्ष केंद्रित करेल आणि जगण्याची गुणवत्ता सुधारेल.

 

‘प्लॅन सेर्डा’ दोन मूलभूत स्तंभांवर आधारित होता. यात शहरातील विविध जिल्ह्यांना थेट जोडणारे सरळ, रुंद मार्गांचे जाळे, अष्टकोनी इमारती ज्यांच्या आतील मध्यवर्ती मोकळ्या जागेचा उत्तम वापर होईल. प्रकल्पात प्रत्येक ब्लॉकमध्ये मध्यवर्ती चौक समाविष्ट असेल. जो तेथील रहिवाशांना रस्त्यावर आणि ब्लॉकमध्येच ‘ग्रीन झोन’ आणि विश्रांतीची जागा प्रदान करेल. एका व्यक्तीला पुरेसा श्वास घेण्यासाठी आवश्यक असलेल्या वातावरणातील हवेचे प्रमाण त्याने मोजले. त्यांनी लोकसंख्येच्या व्यवसायांची तपशीलवार माहिती गोळा केली. त्यांना आवश्यक असलेल्या सेवांचे वर्गीकरण केले. जसे की बाजारपेठ, शाळा आणि रुग्णालये. याचा अर्थ असा होता की, ब्लॉक्स केवळ घरांसाठीच नसतील, तर त्यामध्ये लहान दुकाने, शाळा आणि स्थानिक सेवांचा समावेश असेल. यामुळेच आज इक्साम्पल बार्सिलोनाच्या सर्वात आकर्षक जिल्ह्यांपैकी एक आहे. विविध दुकाने, रेस्टॉरन्ट्स, कॅफे आणि मनोरंजन पर्यायांच्या उपस्थितीमुळे इक्साम्पलचे रस्ते उत्साह आणि ऊर्जेने भरलेले आहेत. तसेच सेर्डाने वर्गविभाजन नसलेले क्षेत्र तयार केले होते. येथे श्रीमंत किंवा गरिबांसाठी विभाजित क्षेत्र नाहीत, तर आरोग्य आणि वैचारिक बाबींसाठी लोक एकत्र येतात. यामुळेच सेर्डा यांचे शहर नियोजन विषयक कार्य आजही कॅटलान शाळांमध्ये अभ्यासले जाते.