हॅरी हौदिनी: ब्रिटिश हेर?

 

हेरगिरीचे विश्व मोठे विचित्र आहे. कोण, कुणासाठी नि केव्हा हेरगिरी करेल, याचा काहीच भरवसा सांगता येत नाही. समाजात प्रतिष्ठितपणे वावरणारे मोठेमोठे शास्त्रज्ञ, लेखक, कलावंत हे एका देशात राहून, दुसर्‍या देशासाठी किंवा स्वतःच्याच देशातील हेरखात्यासाठी काम करीत होते, असे अनेकदा उघडकीला आले आहे.

१९४२ साली जपानने अमेरिकेच्या पर्ल हार्बर नाविक तळावर हवाई हल्ला चढवून ते बंदर उद्ध्वस्त करून टाकले. नंतर असे उघडकीला आले की, पर्ल हार्बर नाविक अड्ड्यानजीक राहणार्‍या एका जपानी शास्त्रज्ञाने, त्या तळाविषयीची बारीक-सारीक माहिती जपानी हेरखात्याला पुरवली होती. हा जपानी माणूस स्थानिक जनतेत इतका मिळून-मिसळून गेला होता की, हेरगिरीच्या आरोपाखाली त्याला अटक करण्यात आल्यावर स्थानिक लोकांचा विश्वासच बसेना.

विल्यम शेक्सपिअर हा त्याच्या काळातला एक श्रेष्ठ नाटककार होता. त्याकाळी राणी एलिझाबेथ पहिली ही इंग्लंडच्या गादीवर होती. इंग्लंड हळूहळू भरभराटत चालले होते. जगभर सर्वत्र इंग्रजांच्या राजकीय आणि व्यापारी यशाची कमान चढती होती आणि अशा या काळखंडात, राणीला हेरखात्यासाठी अगदी सुयोग्य असा माणूस मिळाला. त्याचे नाव सर फ्रान्सिस वॉल्सिंगहॅम. वरकरणी तो राणीच्या दरबारातल्या इतर अनेक उमरावांसारखाच एक उमराव होता. पण, ब्रिटनच्या आधुनिक हेरखात्याचा जनक असा त्याचा सार्थ गौरव केला जातो. खुद्द इंग्लंडमध्ये आणि इंग्लंडच्या प्रतिस्पर्धी असलेल्या देशांमध्ये त्याने आपल्याला अनुकूल असे, लोक निर्माण केले. हेरागरी म्हणजे प्रत्येकवेळी, वेष पालटून, लपून-छपून, कुणाचा तरी काटा काढून, काहीतरी नाट्यमय, सनसनाटी कृत्य करून आपल्या मालकापर्यंत काहीतरी गुप्त रहस्य पोहोचवणे, असेच असते असे नव्हे. खरी हेरगिरी ही चित्रपट किंवा कादंबर्‍यांमधल्यासारखी थरारक क्वचितच असते. आपल्याला समजलेली माहिती आपल्या सूत्रधारापर्यंत पोचवणे, हीच खरे म्हणजे प्राथमिक स्वरुपाची हेरगिरी असते आणि एकदा तुम्ही प्रतिस्पर्धी गोटात आपल्याला अनुकूल लोक निर्माण केले की, त्यांच्यामार्फत माहिती तुमच्यापर्यंत आपोआपच येऊन थडकायला लागते. मग त्या माहितीचा उपयोग आपला राजा, आपले सरकार, आपला देश यांच्या हितासाठी करून झटपट निर्णय घेणे, हे काम हेरप्रमुखाचे असते. फ्रान्सिस वॉल्सिंगहॅमने हेरखात्याच्या कार्याचे हे सगळे यंत्र अतिशय कुशलतेने उभे केले आणि अतिशय कार्यक्षमतेने ते चालू ठेवले, ही त्याची कर्तबगारी. असे म्हटले जाते की, न्यूयॉर्क-वॉशिंग्टनवरच्या ९/११ च्या आत्मघाती हल्ल्याची माहिती, अमेरिकन हेरखात्याला त्यांच्या माहिती सूत्रांकडून वेळेवर मिळाली होती. पण, निर्णय घेऊन झटपट कृती करण्याची जबाबदारी ज्यांच्यावर होती, त्यांनी कुचराई केली. आपल्याकडेही २६/११ च्या हल्ल्याची माहिती प्राथमिक सूत्रांकडून वेळेवर आलेली होती म्हणतात. पण, निर्णय घेऊन झटपट कृती करणारी मंडळी पार्टी साजरी करीत होती, म्हणे. खरे-खोटे परमेश्वर जाणे!

सर फ्रान्सिस वॉल्सिंगहॅमच्या खात्यात अशा गब्रूंना थारा नसल्यामुळे, त्याची यंत्रणा अतिशय कार्यक्षम आणि तरबेज होती. समाजाच्या विविध क्षेत्रातले लोक त्याने आपल्या खात्याला जोडलेले होते. त्यातच विल्यम शेक्सपिअरही होता. शेक्सपियर हा नाटककार होता, तसाच नटही होता. त्याची स्वतःची नाटककंपनीही होती. तो एवढा लोकप्रिय होता की, त्याच्या नाटकाचे खेळ पाहायला खुद्द राणी एलिझाबेथसुद्धा जात असे.

शेेक्सपिअर हा वॉल्सिंगहॅमचा हस्तक आहे, हे कदाचित कधीच उघडकीला आले नसते. पण, ते उघड झाले ख्रिस्तोफर मार्लोच्या खुनामुळे. ख्रिस्तोफर मार्लो हा शेक्सपिअरचा समकालीन आणि एक प्रतिभावंत असा लेखक होता. मार्लो आणि शेक्सपिअर चांगले मित्र होते. दोघांनी एकत्रितपणे काही नाटके लिहिली होती. काही साहित्य समीक्षकांचे तर असे म्हणणे आहे की, आज जी शेक्सपिअरची म्हणून ओळखली जातात, ती सगळी नाटके खरे म्हणजे मार्लोचीच आहेत. शेक्सपिअरने ती फक्त रंगमंचावर आणली. यातून चित्र उभे राहते ते असे की, मार्लो हा वॉल्सिंगहॅमचा खरा हस्तक असला पाहिजे आणि शेक्सपिअर हा मार्लोचा हस्तक असावा. आपली नाटके आपल्याच नावाने ओळखली जाणे मार्लोला गैरसोयीचे असावे, म्हणून त्याने ती आपला मित्र शेक्सपिअर याच्या नावावर लावली असावीत.

पण, वॉल्सिंगहॅमच्या खात्याचे काम एवढे बेमालूम की, हे सगळे फक्त तर्क आहेत. पक्का पुरावा काहीच नाही आणि ही तर्क करण्यापुरती माहिती तरी का उपलब्ध झाली; तर मार्लोचा अचानक खून झाल्यामुळे हा खूनही रहस्यमयच आहे. एका गावठी गुत्त्यामध्ये मार्लो दारू पीत बसलेला असताना, बेवड्या लोकांत आपापसात बाचाबाची झाली आणि कुणीतरी मार्लोला ठार मारले.

आता, मार्लो हा इतका फालतू इसम नव्हता की, त्याने कोणत्याही हातभट्टीच्या अड्ड्यावर दारू ढोसत बसावे आणि अशा अड्ड्यांवरच्या मारामार्‍याही माफक असतात. त्यात एकदम खून पडतात असे नाही. यावरून तर्क निघतो तो असा की, त्या अड्ड्यावर काहीतरी महत्त्वाची खबर (याला हेरांच्या भाषेत ‘पीस ऑफ इंटेलिजन्स असे म्हटले जाते) मिळणार होती, म्हणूनच मार्लो तिथे गेला असावा. आणि प्रतिस्पर्धी गटाकडून त्याचा निकाल लावण्यात आला असावा.

मार्लोच्या खुनाचे रहस्य अगदी आजही रहस्यच आहे. साहित्य रसिक मात्र त्यामुळे फार हळहळले. काही वर्षांनी खुद्द फ्रान्सिस वॉल्सिंगहॅमही अचानक मरण पावला. तो फक्त साठच वर्षांचा होता. इंग्लंडच्या राजकीय वर्तुळात त्याचा मृत्यूही रहस्यमयच मानला जातो. हेरांचे जीवन हे असेच असते. शत्रूच्या गोळ्या अगदी छातीत लागल्यावरही जिवंत राहणारे ‘हिरो’ हेर हे फक्त चित्रपटातच असतात.

हे सगळे आठवण्याचे कारण म्हणजे, प्रसिद्ध जादुगार हॅरी हौदिनी याच्याबद्दल नव्याने बाहेर आलेली माहिती. या माहितीवरून असे दिसते की, हौदिनी हा स्कॉटलंड यार्ड आणि अमेरिकन गुप्तहेरखात्याला माहिती पुरवत होता. आपल्या जादूच्या प्रयोगांचे खेळ करीत, हौदिनी जगभर फिरत असे. या निमित्ताने देशोदेशींच्या बड्याबड्या धेंडांशी त्याचा फार जवळून संबंध येत असे. त्यांच्याबद्दलची माहिती हौदिनीने आपल्या धन्याला कळवायची, एवढेच त्याचे काम.

हौदिनीचे मूळ नाव एरिक वेस. तो हंगेरियन ज्यू होता. त्याच्या आईवडिलांनी हंगेरीहून अमेरिकेत विस्कॉन्सिन राज्यात स्थलांतर केल्यावर, सन १८७४ मध्ये एरिकचा जन्म झाला. अगदी तरुण वयातच एरिक जादूचे प्रयोग करू लागला आणि त्याने लोकांना अक्षरश: वेड लावले. हॅरी हौदिनी नावाचा प्रख्यात फ्रेंच जादुगार होऊन गेला होता. एरिक वेसने त्याच्या स्मरणार्थ हॅरी हौदिनी हे टोपणनाव धारण केले.

सन १९०६ ते १९२६ ही वीस वर्षे संपूर्ण जगात जादुगार हौदिनी हे नाव अक्षरश: दुमदुमत होते. हौदिनीचे सगळ्यात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे, कोणत्याही बंधनातून सहजपणे सुटणे. अनेक भक्कम तिजोर्‍या हौदिनीने अगदी पैज लावून उघडून दाखवल्या. अनेकदा, अनेक ठिकाणी हौदिनीला पायापासून डोक्यापर्यंत साखळदंड, बेड्या यांनी जखडून अतिशय कडेकोट बंदोबस्ताच्या कोठड्यांमध्ये ठेवण्यात आले.पण, प्रत्येकवेळी अगदी सर्वांच्या डोळ्यांदेखत हौदिनी त्या सर्व बंधनांमधून सुटून बाहेर आला. सर आर्थर कॉनन डॉयल म्हणजे शेरलॉक होम्स या अजरामर व्यक्तिरेखेचा निर्माता लेखक, हौदिनीने त्याच्यासमोर आपला प्रयोग करून दाखवला. सर आर्थर हा गूढविद्यांचाही अभ्यासक होता. त्याने हौदिनीचा प्रयोग पाहिल्यावर असे मत व्यक्त केले की, हौदिनीने आपले शरीर अणुमात्र करण्याची विद्या मिळवली असली पाहिजे. तो आपले शरीर सूक्ष्म करून बंधनातून सुटतो आणि मग शरीर पुन्हा स्थूल करतो.

सर आर्थरसारख्या जगद्विख्यात लेखकाने असे मत व्यक्त केल्यामुळे, हौदिनी आणखीनच प्रसिद्ध झाला. आपली ही विद्या नेमकी काय आहे आणि आपण ती कुठे शिकलो, हे मात्र त्याने कधीही, कुणालाही सांगितले नाही. पण, लोकप्रियतेच्या ऐन शिखरावर असताना, १९२६ साली हौदिनी एकाएकी मरण पावला. तो अवघा ५२ वर्षांचा होता. त्याच्या अचानक मृत्यूचे कोणतेही कारण डॉक्टरांना सांगता आले नाही. हौदिनीचे चरित्र सांगणारी अनेक पुस्तके उपलब्ध आहेत.

विल्यम कलुश आणि लॅरी सॉलोमन या संशोधकांना असे आढळून आले आहे की, अमेरिकन गुप्तहेर खाते आणि ब्रिटिश पोलीस गुप्तवार्ता खाते म्हणजेच स्कॉटलंड यार्ड यांनी हौदिनीच्या लोकप्रियतेचा फायदा घेऊन, त्याला आपल्यासाठी काम करायला लावले होते. विशेषत: रशियामधल्या बातम्या काढण्यासाठी. ब्रिटन आणि राशिया यांच्यातले वैर फार जुने आहे. १९०५ सालापासूनच रशियात झारशाहीविरुद्ध क्रांतीचे प्रयत्न सुरू होते. त्यामुळे तिथल्या समाजमनाचा कानोसा घेण्यात, ब्रिटन आणि अमेरिका दोघांनाही स्वारस्य होते.

हौदिनीचे हे अंतरंग उघड झाल्यामुळे प्रतिस्पर्धी गटाने त्याचा काटा काढला असावा का? शक्य आहे. ते रहस्य अजून रहस्यच आहे. पण, हौदिनी खरोखरच हेरगिरीत गुंतलेला असेल, तर तर्क त्याच दिशेने चालवता येतो.