‘बोटांनी गाणारा जादुगार’ संवादिनी गंधर्व पं. गोविंदराव पटवर्धन

 

 

आपल्या मराठी संगीत रंगभूमीला १८१ वर्षांची प्रदीर्घ परंपरा लाभली आहे. त्यामध्ये ज्येष्ठ संगीतकार, गायक, गायिका, लेखक, दिग्दर्शक, नेपथ्यकार, रंगभूषा, वेशभूषाकार, अभिनेते नट यांच्याबरोबर अत्यंत महत्त्वाचे असे योगदान आहे, ते म्हणजे ऑर्गन आणि तबलावादकांचे. बालगंधर्व काळातील पं. गोविंदराव टेंबे, हरिभाऊ देशपांडे, केशवराव कांबळे, अनंतराव लिमये आणि यांच्यानंतर ज्यांनी पुढील काळ पूर्णतः संगीत रंगभूमीवर गाजवला ते ज्येष्ठ हार्मोनियम आणि ऑर्गनवादक पं. गोविंदराव पटवर्धन हे नाव अत्यंत आदरणीय आणि एकमेवाग्रणी असे आहे.

 

गोविंदराव पटवर्धन यांचा जन्म गुहागर, कोकणजवळील अडूर या खेडेगावी झाला. नटसम्राट बालगंधर्व, विनायकबुवा पटवर्धन, नारायणराव व्यास, हिराबाई बडोदेकर, स्वरराज छोटा गंधर्व, महाराष्ट्र गंधर्व सुरेश हळदणकर, माणिक वर्मा, वसंतराव देशपांडे, जसराज, मल्लिकार्जुन मन्सूर, बसवराज राजगुरू, प्रसाद सावकार, रामदास कामत, जयमाला शिलेदार, नीलाक्षी जुवेकर, सुहासिनी मुळगावकर, मालिनी राजूरकर, सुरेश वाडकर अशा असंख्य गायकांबरोबर त्यांनी साथसंगत केली. हिंदुस्थानी शास्त्रीय, नाट्य सुगम संगीतातील जवळजवळ सर्वच गायक-गायिकांना त्यांनी साथसंगत केलेली आहे. ही कलाकारांची संख्या किमान हजारांच्या पुढे नक्कीच जाईल. कित्येक तत्कालीन युवा गायकांना त्यांनी मार्गदर्शनही केले आहे, तर काही नाट्यकृतींना गोविंदरावांनी संगीतबद्धदेखील केले आहे.

 

गोविंदराव यांची साथसंगत म्हणजे गायकाच्या गाण्याची जणू प्रतच वाटत असे. गायकाच्या गळ्यातून उमटलेली स्वरमाला अत्यंत तत्परतेने आणि त्याच आवाज गुणधर्मानुसार, त्या वजनाने हार्मोनियम ऑर्गनमधून सूर तसेच्या तसे सहजतेने उमटवायचे अशी वैशिष्ट्यपूर्ण अजब आकलनशक्ती गोविंदरावांना जन्मजात होती आणि आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, तेही ‘बाराही स्केल’ अर्थात स्वर पट्ट्यांमध्ये तितकेच सफाईदार वादन करण्याचे प्रभुत्व त्यांचे ठायी होते.

 

राम मराठे यांची पेचदार जोडराग अनवट राग आग्रा, ग्वालियर, जयपूर अशी तिहेरी भास्करबुवा बखले मास्टर दीनानाथ यांची आक्रमक गायकी आणि त्याचवेळी मास्तर कृष्णराव आणि बालगंधर्व यांची लडिवाळ गायकी, कुमार गंधर्व यांचा वैशिष्ट्यपूर्ण स्वरलगाव बंदिशीचे सौंदर्य, वसंतराव देशपांडे यांची चमत्कृती पूर्ण सरगम मिश्रित गायकी, सुरेश हळदळकर यांची दमसासयुक्त तानांची बरसात असलेली गायकी, छोटा गंधर्व यांची लडिवाळ आणि मुरछनायुक्त गायकी, भालचंद्र पेंढारकर यांची खास वझेबुवा गायकी. माणिक वर्मा, हिराबाई बडोदेकर, वीणा सहस्त्रबुद्धे अशा अनेक महिलांबरोबरची त्यांच्या आवाजाच्या पोताप्रमाणे समजून उमजून केलेली साथसंगत हे असे अनेक गायक-गायिका आपल्या समर्थ अशा वादनातून, लगोलग हुकूम हाताच्या बोटातून गायकाने गळ्यातून केलेली करामत गोविंदराव यांच्या बोटातून त्याच क्षणी सहीसही उतरत असे आणि मग प्रेक्षकांतून ‘वाह गोविंदराव, वाह गोविंदराव’ अशी सारखी दाद येत असे. आश्चर्य म्हणजे, या दिग्गजाबरोबर वाजवूनच या स्वयंभू कलाकाराचा हात तयार झाला असावा, असे जाणकार सांगतात. कारण, गोविंदरावांनी कोणाकडेच शास्त्रशुद्ध असे शिक्षण घेतले नव्हते आणि तरीही आठव्या वर्षी आपल्या गावी उत्सवात संगीत नाटकाची साथ केली, तर १३व्या वर्षी चक्क मास्टर दिनानाथ मंगेशकर यांना ऑर्गनची साथ केली.

 

साथसंगतीबरोबर त्यांची स्वतंत्र वादन मैफील अर्थात ‘सोलो वादन’देखील तितकेच रंगतदार होत असे. वादन करताना कोणत्याही प्रकारचे अनावश्यक असे अंगविक्षेप ते करत नसत. इतके त्यांचे वादन सहज सुंदर आणि अत्यंत मधूर होत असे. इतके गोड वादन त्यांचे असे की, जणू त्यांच्या बोटांतून मधरूपी स्वरच पाझरत आहेत की काय असे वाटावे. त्यांची वादनाची आणि साथसंगतीसाठी असलेली उपस्थिती ही कानांना आणि हृदयालाच कळत असे. एखाद्यावेळी उत्तम पेटी नसली, तरीदेखील आपल्या बोटांच्या करामतीने ते वाद्य चांगले वाजायला उद्युक्त करत. हार्मोनियमच्या भात्यावर विलक्षण असे नियंत्रण आपल्या डाव्या हाताने ते करत आणि त्यायोगे त्या रागातील आवश्यक अशा श्रुती स्वर, हार्मोनियममधे उपलब्ध नसताना ते जवळपास सुयोग्य अशा आणायचा प्रयत्न करत आणि हे सर्व त्यांच्या नकळत घडते, असे ते नम्रपणे सांगत.

 

गोविंदरावांनी आपल्या प्रदीर्घ अशा ६० वर्षांच्या कारकिर्दीमध्ये किमान १२हजार नाट्यप्रयोग (नाटकांची संख्या ५०च्या पुढे) आणि पाच हजारांहून अधिक अशा शास्त्रीय संगीताच्या मैफिलींना (चार ते पाच चालणार्‍या) साथसंगत केली. (यामध्ये दुरितांचे तिमिर जावो याचे साधारण चार हजार आणि जय जय गौरीशंकर दोन हजारांपेक्षा जास्त) नाट्य संगीत आणि संगीत नाटक यासाठी ललितकलादर्शचे नटवर्य भालचंद्र पेंढारकर यांना ते गुरुस्थानी मानत पंडित राम मराठे यांना शास्त्रीय संगीत आणि एकूणच सर्व संगीतासाठी ते गुरुस्थानी मानत आणि त्यांचे नाते मोठ्या भावासारखे होते.

 

विशेष म्हणजे, त्या काळातील त्यांचे समकालीन वादक सर्वश्री पी. मधुकर, विष्णुपंत वष्ट, तुलसीदास बोरकर, मनोहर चिमोटे, पुरुषोत्तम वालावलकर, आप्पा जळगावकर, विश्वनाथ पेंढारकर, माधव कुंडले, वासंती म्हापसेकर, अनंत केमकर, एकनाथ ठाकूरदास, उदय गोखले, अनंत राणे, पु. ल. देशपांडे इत्यादी सर्वच वादक सुस्वभावी, शांत अशा विनयशील नम्र आणि अजातशत्रू गोविंदरावांना अत्यंत विनम्रपणे मानत असत आणि या सर्वांचे आपापसात अत्यंत जिव्हाळ्याचे संबंध होते. आजदेखील या दिग्गज वादकांचे शिष्य परिवार, तसेच एकलव्य स्वरूपी अनेक अनुयायी व अनुचर आहेत. त्यांच्यासाठी गोविंदराव पटवर्धन, पी. मधुकर, विश्वनाथ पेंढारकर, तुळशीदास बोरकर हा हार्मोनियम, ऑर्गनवादनातील अखेरचा शब्द आहे. स्वतःच्या आणि हार्मोनियमच्या श्वासाइतकाच त्यांच्यासाठी प्राणस्वरूप आहे.

 

१९८६ मध्ये पु. ल. देशपांडे आणि विद्याधर गोखले यांच्या अध्यक्षतेखाली तसेच अनेक मान्यवरांच्या उपस्थितीत पंडित गोविंदराव यांचा रवींद्र नाट्यमंदिर येथे भव्य प्रमाणात सत्कार सोहळा संपन्न झाला होता. त्यावेळी पु. ल. देशपांडे यांनी गोविंदरावांचे ‘बोटांनी गाणारा जादुगार’ अर्थात ‘पेटीवर्धन’ असे यथार्थ वर्णन केले होते.

 

गोविंदराव पटवर्धनांबरोबरच संगीतभूषण पं. राम मराठे आणि ज्येष्ठ तबलावादक पं. एस. व्ही. तथा श्रीकृष्ण पटवर्धन यांचेदेखील जन्मशताब्दी वर्षानिमित्ताने स्मरण या कार्यक्रमात होणार आहे. पं. राम मराठे यांच्याबरोबर या पटवर्धन जोडीच्या अजोड साथीने रंगलेल्या असंख्य मैफिली म्हणजे त्रिगुणात्मक त्रयीमूर्ती असा अद्भुत आनंद होता. जो तमाम रसिकांच्या आजदेखील स्मरणात आहे. ‘युट्यूब’ माध्यमातून विविध ध्वनिमुद्रणांद्वारे आठवणींद्वारे, तो कायमचा जतनही केला गेला आहे. नुकतेच दिवंगत झालेले चतुरस्र असे तबलावादक शेखर खांबेटे यांचे गोविंदरावांबरोबर एक वेगळेच मैत्र होते. १९४४ पासून पं. कुमार गंधर्व आणि पं. राम मराठे यांच्या मैफिलींना साथसंगत गोविंदराव यांनी अविरत अशी अखेरपर्यंत केली.

 

‘महाराष्ट्र सेवा संघ, मुलुंड, मुंबई’ येथेही शनिवार, दि. 21 सप्टेंबर रोजी ४.३० ते ८.३० असा पं. गोविंदराव पटवर्धन जन्मशताब्दी शुभारंभाचा गोविंद संस्मरण असा कार्यक्रम. (पंडित राम मराठे आणि ज्येष्ठ तबलावादक पंडित एस. व्ही. पटवर्धन जन्मशताब्दीसह) अनेक ज्येष्ठ मान्यवर गायक-गायिका, हार्मोनियम ऑर्गनवादक यांच्या उपस्थितीत आणि त्यांच्या सांगीतिक सहभागाने आयोजित केला आहे. हा कार्यक्रम सर्वांना विनामूल्य असून हार्दिक आमंत्रण आहे.

 

‘नादब्रह्म’ आयोजित या शुभारंभाच्या कार्यक्रमांमध्ये अनेक मान्यवर, ज्येष्ठ गायक-गायिका कलाकार सहभागी होत असून, गोविंदरावांसाठी विविधांगी संगीत सादरीकरण मुख्यतः स्वतंत्र हार्मोनियम, ऑर्गनवादनाशिवाय गोविंदरावांच्या असंख्य आठवणी गुंफणार आहेत. मान्यवरांमध्ये मीनलताई जोगळेकर, संचालक, पु. ल. देशपांडे कला अ‍ॅकॅडमी मुंबई, सर्वश्री पं. अरविंद पिळगावकर, पं. नाना मुळ्ये, गायिका-अभिनेत्री फैय्याज, गोविंदराव ज्येष्ठ कन्या डॉ. वासंती पटवर्धन, डॉ. विद्याधर ओक, पं. ओंकार गुलवाडी, विदुषी आशा खाडीलकर, विलास गोडबोले इत्यादी तसेच गायक, वादक पं. विश्वनाथ कान्हेरे, रवींद्र कुलकर्णी, सुरेश साखवळकर, विदुषी अर्चना कान्हेरे, संजय गोगटे, संजय मराठे, विघ्नेश जोशी, मकरंद कुंडले, मुकुंद मराठे, प्राजक्ता मराठे, अमित ओक, सुधांशू सोमण, धनंजय पुराणिक, वरद सोहनी, हेरंब जोगळेकर, श्रीरंग जोगळेकर, अमित काळकर, सुहास चितळे, श्वेता जोगळेकर आणि संवादक अमेय रानडे, असे अनेक मान्यवर आणि गोविंदरावप्रेमी अनेक रसिकमित्र-सहचर, शिष्य परिवार अनुचर-अनुयायी यात सहभागी एकरूप होत असून, ‘गोविंदराव शतायुषी संस्मरण’ या वैविध्यपूर्ण कार्यक्रमात सहभागी होणार आहेत. ‘उत्तुंग सांस्कृतिक परिवार’ यांचे सहकार्य असून ‘जाई काजळ’, ‘पितांबरी’ या कार्यक्रमासाठी सहप्रायोजक म्हणून लाभले आहेत.

 

या अवलिया कलाकाराच्या वादनातून अनेकांना हार्मोनियम वाजवायला, शिकायला प्रेरणा व ऊर्जा मिळाली आणि आजदेखील मिळत असून त्यामुळे गोविंदरावांनी एका अर्थाने पेटीसंवर्धन करण्याचे अनमोल कार्य केले आहे आणि म्हणूनच गोविंदराव सर्वार्थाने संवादिनी-ऑर्गन गंधर्व होते.

 

आता या महान वादकाची जन्मशताब्दी शुभारंभ निमित्त मुंबईत दोन दि. २१ सप्टेंबर मुलुंड मुंबई, तर दि. २९ सप्टेंबर रोजी कांदिवली मुंबईमध्ये कार्यक्रम होत आहे. या कोकण सुपुत्राला महान वादकाला मानवंदना-आदरांजली देण्यासाठी ‘अनंत जोशी शतसंवादिनी हार्मनी’ हादेखील एक कार्यक्रम रत्नागिरीमध्ये त्याचदिवशी करत आहेत. तसेच दि. २९ सप्टेंबर रोजी पं. विश्वनाथ कान्हेरे यांनीदेखील कांदिवली, ठाकूर व्हीलेज, मुंबई येथे ‘स्वरगोविंद’ या कार्यक्रमाचे संध्या. ५ वाजता आयोजन केले आहे.

 

योगायोगाने मुंबईतील नामांकित हार्मोनियमनिर्मिती करणारी संस्था ‘हरिभाऊ विश्वनाथ आणि कंपनी’ ज्यांच्याशी गोविंदराव पटवर्धनांसह सर्वच हार्मोनियमवादकांचा अत्यंत जवळचा असा स्नेह होता, अशा या संस्थेला यंदा १०० वर्षे पूर्ण होत आहेत. त्यामुळे या कंपनीचे मालक सर्वश्री दिवाणे परिवारानेदेखील जानेवारी २०२५ पासून अनेक सांगीतिक आणि हार्मोनियमविषयक उपक्रम, कार्यक्रमांचे आयोजन करायचे ठरवले आहे.

 

शुक्रवार, दि. २६ सप्टेंबर रोजी ४.३०वाजता पंडितराज विद्याधर गोखले यांच्या पुण्यस्मरण दिनानिमित्त पंडित गोविंदराव यांनी वाजवलेले ललितकलादर्शचे संगीत बावनखणीचा पहिला प्रयोग ‘रंगशारदा प्रतिष्ठाना’च्यावतीने दादरच्या सावरकर नाट्यगृहामध्ये संपन्न होत आहे. अशा आयोजनाने हार्मोनियमचा उत्तम प्रचार आणि प्रसार होण्यासाठी नक्कीच सर्वार्थाने हातभार होईल.

 

गोविंदरावांच्या अनेक शिष्यांपैकी सूरमणी डॉ. विद्याधर ओक हे निष्णात वादक, औषध शास्त्रज्ञ आणि २२ श्रुतीअभ्यासक, संशोधक म्हणून सर्वश्रुत आहे. पं. विश्वनाथ कान्हेरे, पं. मकरंद कुंडले, राजू परांजपे, संजय गोगटे, विलास हर्षे, राया कोरगावकर, डॉ. दिलीप गायतोंडे, विघ्नेश जोशी, वरद सोहनी, हर्षल काटदरे, राहुल गोळे, सुनील गद्रे इ. तसेच सुराज साठे, अप्पा तथा उज्ज्वल वढावकर, सुभाष मालेगावकर, संजय मराठे, आदित्य ओक, कमलेश भडकमकर, सागर ओक, सागर टेमधरे, प्रशांत लळीत, सत्यजित प्रभू, अमित पाध्ये असे अनेक सध्याचे आघाडीचे हार्मोनियम आणि कीबोर्डवादक मंडळी गोविंदरावांचरणी सदैव नतमस्तक आहेत. त्यांच्या वादन प्रेरणेतूनच उत्तम अशी हार्मोनियम, ऑर्गन साथसंगत व स्वतंत्र वादन सध्याची युवा पिढी अत्यंत सक्षमपणे करत आहे.

 

गोविंदरावांचे अनेक अनुयायी, शिष्य, अनुचर आणि तमाम रसिकवर्ग संपूर्ण हिंदुस्थानात आणि जगभर पसरलेला आहे. गोविंदरावांचे हार्मोनियम आणि ऑर्गनवादनाचे स्मरण असे जागोजागी सतत आणि यावर्षी अधिक होणे महत्त्वाचे तसेच औचित्यपूर्णही आहे.खर्‍या अर्थाने हीच त्यांना आदरांजली असेल.

जय गोविंद.

 

(लेखक शास्त्रीय नाट्यसंगीत गायक, गायक नट, संगीतकार, ज्येष्ठ संगीत अभ्यासक असून संस्कार भारती, कोकण प्रांत, कार्याध्यक्ष आहेत.)