‘एआय’ तंत्रज्ञान आणि अमर्याद संधी

 

‘आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स’ अर्थातच ‘एआय’च्या उदयामुळे रोजगार कमी होतील, अशी भीती नेहमीच व्यक्त केली जाते. ‘एआय’चा वाढता वापर म्हणूनच धोकादायक असा एक अपप्रचारही होताना दिसतो. पारंपरिक नोकर्‍या स्वयंचलित करून ‘एआय’मुळे व्यापक स्वरूपात बेरोजगारी निर्माण होईल, या कल्पनेभोवतीची ही भीती. तथापि, ‘एआय’मुळे रोजगार हिरावले जातील, हे विधान अत्यंत अतार्किक म्हणावे लागेल. त्याऐवजी, ‘एआय’ कामाचे स्वरूप बदलण्यासाठी, नवीन भूमिका आणि संधी निर्माण करण्यासाठी अनन्य मानवी कौशल्यांची मागणी निर्माण करण्यासाठी सज्ज आहे, असे म्हणता येते.

‘एआय’च्या मूलभूत वैशिष्ट्यांपैकी एक म्हणजे पुनरावृत्तीची तसेच नित्य केली जाणारी कामे स्वयंचलित करून उत्पादकता वाढवण्याची असलेली त्याची अफाट क्षमता. उदाहरणार्थ, ‘एआय’तंत्रज्ञान चॅटबॉट्सद्वारे डेटा एंट्री, कार्ये वर्गीकरण आणि ग्राहक सेवा चौकशी हाताळू शकतो. या ऑटोमेशनमुळे काही क्षेत्रांमध्ये रोजगाराचे विस्थापन होऊ शकते, हे बरोबर असले, तरी हे रुक्ष काम ‘एआय’ कोणतीही चूक न करता, कितीही वेळा सांगितले तरी चोखपणे पार पाडण्याची क्षमता बाळगून आहे. मानवी क्षमतांचा वापर त्याऐवजी सर्जनशीलतेसाठी केला जाईल. परिणामी, कामाचे नुकसान होण्याऐवजी, ‘एआय’ कामगारांसाठी अधिक अर्थपूर्ण आणि बौद्धिकदृष्ट्या समाधानकारक भूमिकांकडे वळवण्यास सक्षम करू शकतो. त्यापूर्वी ‘एआय’ला कोणत्या मर्यादा आहेत, हेही समजून घ्यायला हवे. मोठ्या प्रमाणातील डेटावर प्रक्रिया करण्यात आणि मानवापेक्षा जलद नमुने ओळखण्यात तो सक्षम आहे. मात्र, या तंत्रज्ञानात, मानवी संवादाचा समावेश असलेल्या कार्यांसाठी आवश्यक ती भावनिक बुद्धिमत्ता तसेच योग्य ती जागरूकता नाही.

‘एआय’ची नियमित आणि पुनरावृत्ती होणारी कार्ये स्वयंचलित करण्याची क्षमता चांगल्या प्रकारे दस्तऐवजीकरण केलेली आहे. एका अहवालानुसार, 2030 पर्यंत 800 दशलक्ष जागतिक रोजगार ऑटोमेशनमुळे विस्थापित होऊ शकतात. ज्यामुळे सुमारे 30 टक्के रोजगारावर त्याचा परिणाम होईल. तथापि, ही आकडेवारी या तंत्रज्ञानामुळे जे नवीन रोजगार निर्माण होणार आहेत, त्यांची आकडेवारी देण्यात असमर्थ ठरते. तांत्रिक प्रगती, विद्यमान रोजगार कमी करत असली, तरी ते नवीन संधी निर्माण करणारे असते. आरोग्यसेवा, शिक्षण आणि सामाजिक कार्यातील व्यवसाय अशा क्षेत्रांचे उदाहरण देता येईल, जिथे मानवी कौशल्ये जशी की, सहानुभूती, समजूतदारपणा आणि नैतिक तर्क यांना कोणताही पर्याय नाही. उदाहरणार्थ, ‘एआय’ वैद्यकीय डेटावर आधारित रोगांचे निदान करण्यात मदत करू शकते, परंतु रुग्णांना समर्थन आणि समज प्रदान करण्याचा मानवी घटक आरोग्य सेवेमध्ये महत्त्वपूर्ण आहे. यामुळे, या क्षेत्रातील रोजगारांना कोणताही धोका नाही.

ऑटोमेशनचा धोका एकेकाळी इतका भीषण मानला जात होता की, ‘मायक्रोसॉफ्ट’चे सर्वेसर्वा बिल गेट्स यांनी कामगारांवर होणार्‍या परिणामाचा प्रभाव कमी करण्यासाठी मानवी श्रमापेक्षा रोबोट निवडणार्‍या कंपन्यांवर ’रोबोट टॅक्स’ लावण्याचा प्रस्ताव मांडला, हे विसरता येणार नाही. संगणक क्षेत्रात झालेल्या क्रांतीने रोजगाराच्या अमर्यादित संधी उपलब्ध करून दिल्या. आजही नवनव्या संधी उपलब्ध होत आहेत. ‘एआय’ तंत्रज्ञान हे त्याचेच पुढचे पाऊल आहे. गेल्या 80 वर्षांतील तांत्रिक प्रगतीदरम्यान, श्रमबाजाराची पुनर्रचना केली गेली आणि त्यानंतर पुन्हा पुनर्रचना केली गेली. तंत्रज्ञान खर्च आणि किमती कमी करते, ग्राहकांचे वास्तविक उत्पन्न वाढवते, तसेच क्रयशक्तीही वाढवणारे ठरते. ही वाढलेली क्रयशक्ती नवीन वस्तू आणि सेवांची मागणी वाढवते. त्यातूनच नवीन रोजगार निर्माण होत राहतात. श्रमबाजाराचे असे पुनरुज्जीवन वारंवार झाले आहे.

‘एआय’चालित बदलामुळे उद्भवलेल्या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी, शिक्षण आणि कौशल्य आत्मसात करण्यासाठीचा एक सक्रिय दृष्टिकोन अत्यावश्यक आहे. सरकार, शैक्षणिक संस्था आणि व्यवसायांनी आजीवन शिक्षणासाठी फ्रेमवर्क तयार करण्यासाठी सहकार्य केले पाहिजे, जे कर्मचार्‍यांना बदलत्या परिक्षेत्रात मार्गदर्शन करण्यासाठी सक्षम करेल. ‘एआय’ तंत्रज्ञानाने ज्या नवनव्या संधी उपलब्ध करून दिल्या आहेत, त्यासंबंधी यथायोग्य प्रशिक्षण देणारे अभ्यासक्रम आखणे गरजेचे झाले आहे. ‘एआय’ तंत्रज्ञान अजूनही बाल्यावस्थेत आहे. या तंत्रज्ञानाची पूर्ण क्षमता अद्यापही वापरली गेलेली नाही. म्हणूनच, त्याचा विकास करत असताना, नैतिकतेचे पालन करणे तितकेच आवश्यक आहे. अल्गोरिदमिक पूर्वग्रह, डेटा गोपनीयता आणि याचा पूर्ण जबाबदारीने केला जाणारा वापर याचे भान राखायला हवे. ‘एआय’ तंत्रज्ञान नैतिकतेने आणि पारदर्शकपणे विकसित केले जात असल्याची खात्री केल्याने, सार्वजनिक विश्वास स्थापन करण्यात तसेच विविध उद्योगांमध्ये त्यांची स्वीकृती सुलभ करण्यात मदत होणार आहे.

या क्षेत्राच्या वाढीमुळे पूर्णपणे नवीन उद्योग आणि क्षेत्रे प्रत्यक्षात येणार आहेत. ‘एआय’ आधारित अ‍ॅप्लिकेशन्स हेल्थकेअर, फायनान्स, एज्युकेशन आणि ट्रान्सपोर्टेशन यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये क्रांती घडवून आणत आहेत. अशक्य अशा शक्यता त्याने प्रत्यक्षात आणल्या आहेत. हे तंत्रज्ञान काही पारंपरिक पद्धतीचे रोजगार काही अंशी संपुष्टात आणणार असले, तरी नवनव्या संधी ते उपलब्ध करून देणार आहे, युवावर्गाला त्याचा निश्चितपणे फायदा होणार आहे. डिजिटल साक्षरता वाढवणे, ‘एआय’ आधारित कौशल्यांचा विकास करणे आणि सर्जनशीलता, नवकल्पना यांना प्रोत्साहन देणे यांच्यावर भर द्यायला हवा. संगणक क्षेत्रात झालेल्या क्रांतीमुळे देशातील लाखो संगणक अभियंत्यांसाठी जगाची दारे उघडली गेली. आताही ‘एआय’ तंत्रज्ञानाचा विकास होत असताना, देशातील अभियंत्यांसाठी ही सुवर्णसंधी आहे. जगाचे चालक होण्याची संधी पुन्हा एकदा भारतीय अभियंत्यांना मिळाली आहे. ‘एआय’ नवीन संधी देत आहे. मात्र, हे तंत्रज्ञान रोजगार हिरावणारे आहे, असे म्हणणे पूर्णपणे चुकीचे ठरेल.