शाहू महाराजांच्या जीवनातील प्रेरक प्रसंग - कथा

त्र्यम्बोलीदेवी हे कोल्हापूरकरांचे अंबाबाईइतकेच महत्त्वाचे श्रद्धास्थान. या देवीच्या यात्रेत, उत्सवात छत्रपती घराण्याचा खासा मान असतो.ही देवी वसली आहे त्या टेकडीला टेंबलाईची टेकडी असे म्हटले जाते. राजघराण्यांतील व्यक्तीच्या उपस्थितीत दरवर्षी येथे कुष्मांड पंचमी साजरी केली जाते. असे हे महत्त्वाचे देवस्थान! एका श्रावणात शुक्रवारी शाहू महाराज आपल्या घोडागाडीतून काही सेवकांना घेऊन टेंबलाईच्या टेकडीवर देवीच्या दर्शनासाठी निघाले होते. महाराज निघाल्याचे समजले की रस्त्यावर लोक आपल्या राजाला मुजरा करण्यासाठी येत असत. पहाटेची वेळ होती, रस्त्यावर लोक जमा झाले होते. महाराजांची घोडागाडी पायथ्याशी आली, एकदम थांबली! महाराज बघतात तो काय समोरून एक उधळलेली बैलगाडी तुफान वेगाने खाली येत होती. बैल वार्‍याच्या वेगाने धावत होते आणि गाडीवानाला आवरत नव्हत तितक्यात एक लहान मुलगा काय सुरू आहे हे बघण्यासाठी पुढे सरसावला आणि त्याचवेळी बैलगाडी अगदी जवळ येऊ घातली. ते दृश्य बघताच महाराजांनी क्षणार्धात घोडागाडीतून उडी टाकली आणि त्या लेकराला त्यांनी उचलले! त्याच क्षणी कुणीतरी ओरडले, “महाराज त्याला शिवू नगासा. त्यो म्हाराचा पोरगा हाये.” महाराजांनी ते शब्द न ऐकल्यासारखे करून आधी त्या मुलाला गाडीसमोरून वाचवले.पायथ्याशी आलेली गाडी कशीबशी एका झाडावर आदळून थांबली.

मग यात आमची काय मदत हवी आहे, असे शाहूंनी विचारले.त्यावर सगळा धीर गोळा करून कागलकर महाराज म्हणाले, ”र संस्थानातील किल्ल्यांवर खूप लोखंडी तोफा, चिलखते आदी साठलेले आहे. ते जर नांगर तयार करण्यासाठी मिळाले तर मजूर आणि शेतकरी दोघेही तगतील” महाराजांनी काही क्षण विचार केला आणि ते म्हणाले, मजूर आणि शेतकर्‍यांना महायुद्धाच्या काळात आपणच जगवले पाहिजे. नमुन्याच्या काही तोफा प्रत्येक जागी ठेवून बाकीच्या नांगरांसाठी अवश्य घ्या. त्याची संस्थानाला दमडीही नको. फक्त नांगर स्वस्त द्या आणि मजुरांना सतत काम मिळत राहील असे पाहा! संस्थानाचा अभिमान, स्वाभिमान, पुरातन काळापासूनच्या वस्तू असलं काहीही मनात न आणता लोकराजाने लोकांना उदारपणे तोफा दिल्या. तोफांचे नांगर हे युद्धाकडून बुद्धाकडे जाणेच जणू होते!

 

 

छत्रपती शाहू महाराज आणि लोकमान्य टिळक यांचे परस्परविरोधात खटले सुरू होते. त्यांच्यातील वैचारिक मतभेद सगळ्यांना माहीत होते. याच काळात १९१४ साली, मंडाले तुरुंगातून परत आलेल्या टिळकांची भेट घ्यायला शाहू महाराज गायकवाडवाड्यात आले. टिळक छत्रपतींना म्हणाले, “माझे एक काम तुम्ही करावे, अशी विनंती आहे. मी मंडालेच्या तुरुंगात असताना भगवद्गीतेवर काही लेखन केले आहे. छापण्यापूर्वी मुंबई सरकारला त्याचे मूळ हस्तलिखित पाहायचे आहे. ते आपण स्वहस्ते न्यावे व मला परत आणून द्यावे। छत्रपतींनी सुहास्यवदनाने लोकमान्यांची विनंती मान्य केली. गायकवाडवाड्यातील सोबतचे लोक अस्वस्थ झाले. चाचरत एकजण लोकमान्यांना विचारता झाला. ते हस्तलिखित सुरक्षित राहील का? त्यांचा आणि आपला कोर्टात खटला सुरू आहे ना?त्यावर टिळकांनी मोठ्या विश्वासाने सांगितले, काळजी करू नये। छत्रपती आणि माझ्यात व्यावहारिक वाद आहेत खरे, पण माझा गीतारहस्याबाबत स्वतःइतकाच त्यांच्यावर विश्वास आहे. त्या हस्तलिखिताचे मोल ते जाणतात!

त्यावर तो रखवालदार पुढे सरसावला, मुजरा केला आणि म्हणाला, “माफी करावी महाराज, घरधनीनीने जेवायचा डबा पाठवलाय, लेकराला दरबाराचे काही माहिती नाही, म्हणून घाबरून लपला होता.” महाराजांनी सगळे जाणून घेतले. डबा उघडून पाहिला. जोंधळ्याच्या जाड भाकरी, ठेचा आणि झुणका ते पाहून महाराजांचे डोळे पाणावले! दिवाळीच्या दिवशी वाड्यावरील सेवकाच्या घरची ही स्थिती! त्यांनी लगेचच वाड्यावरील सेविकेला आज्ञा केली, या लेकराला न्हाऊमाखू घालून नवे कपडे व फराळाचे द्या झाला प्रकार राणीसाहेबांना समजला. त्यांनी त्या रखवालदाराच्या घरी साडीचोळी आणि गोडाधोडाचा फराळ तर पाठवलाच, पण काम करणार्‍या प्रत्येक सेवेकर्‍याच्या घरीही फराळ पोहोचेल, असे जातीने पाहिले. त्यावर्षीपासून राजवाड्यातून फराळ व दिवाळीचे साहित्य देण्याचा प्रघातच पडला!

डॉ. रमा दत्तात्रय गर्गे