शिस्तीचा शिरस्ता...

हे खरे आहे की, काही लोक जन्मत:च हुशार असतात. तरीही आपण आपल्या अथक प्रयत्नांनी - बौद्धिकदृष्ट्या, आणि कलात्मकदृष्ट्या आणि थोड्या शिस्तीने बरेच काही साध्य करू शकतो आणि आपले योगदान देऊ शकतो. परंतु, बहुतेक लोकांना, अगदी सुदृढ जीन्स आणि पोषक वातावरण असलेल्यांनीही बरेच काही साध्य करण्यासाठी, निश्चितपणे त्यांच्या क्षमतेनुसार साध्य करण्यासाठी खूप कष्ट करावयाला लागतात. बरेच लोक तेजस्वी, निरोगी आहेत आणि त्यांचे पालनपोषणही उत्तम झाले आहे. परंतु, मुख्यतः शिस्तीच्या अभावामुळे त्यांचे जीवन पार बेजार झालेले दिसते.

तुम्हाला कदाचित काही लष्करी व पोलीस अधिकारी भेटले असतील, जे सहसा त्यांच्या जीवनाबद्दल, ते कसे वक्तशीर आणि शिस्तबद्ध आहेत आणि ते त्यांच्या जीवनाचा योग्य समतोल ते कसा शिस्तीत राखतात, याबद्दल फुशारकी मारताना दिसतात. ‘शिस्त’ ही यशाची गुरुकिल्ली आहे, हे सगळ्यांना ज्ञात आहे. परंतु, ती आपल्यात भिनवून घेणे अनेकांना कठीण जाते. शिस्त म्हणजे काय तर कोणतेही ध्येय साध्य करण्यासाठी एखाद्याच्या वर्तनावर आणि कृतींवर नियंत्रण ठेवण्याची क्षमता. जे लोक आपले जीवन शिस्तीने जगतात, त्यांना इतरांपेक्षा यशस्वी होण्याची अधिक शक्यता असते. आळशी आणि विसंगत स्वभाव असलेल्या लोकांना कठोर परिश्रम करताना नेहमीच त्रास होतो. शाळा, काम, कार्यालय आणि अगदी वैयक्तिक संबंधांमध्येही शिस्त मदत करते. दैनंदिन जीवनात अशी अनेक उदाहरणे आहेत. जिथे एखादी व्यक्ती ‘नेटफ्लिक्स’ खूप पाहणार्‍या आणि शैक्षणिक क्षेत्रात गुण मिळवणार्‍या विद्यार्थ्याप्रमाणे शिस्तीत वागते.

शिस्त हा एक शब्द आहे, पण त्यावर मते मात्र हजारो-लाखो विचार आहेत. शिक्षा आहे का? तो आज्ञाधारकपणा आहे का? तो एखादा नियम आहे का? त्याची सक्ती असते का? शिस्त म्हणजे सतत एकच गोष्ट करणे असते का? ती नेहमी योग्य गोष्ट करणे असते का? त्यात सातत्य असावे लागते का? तुम्हाला सांगितल्याप्रमाणे, तुम्ही ते केलेच पाहिजे. मग ते आवश्यक असते का? ती कठोर आहे का? ती कंटाळवाणे आहे का? तुम्हालाही त्यात काही पर्याय मिळतो का? तुम्ही फक्त शिस्तीचे पालन करायचे असते का?

‘शिस्त’ या शब्दाच जास्तीत जास्त प्रयोग आपल्या लहानपणीच होतो. प्रत्येक मुलाला सीमांची आवश्यकता असते आणि त्यांना पुन्हा पुन्हा मार्गदर्शन करावे लागते. हे पालकांसाठी एक योग्य कार्य आहे आणि त्याचा अंतिम परिणाम मुले प्रगल्भ होण्याकडे, विश्वासार्हता वाढण्याकडे असेल. शतकानुशतके, शिस्तीने सर्वोत्तम वैज्ञानिक बनतात आणि धार्मिक विचारांना उपयुक्त आकार दिला जातो. आपण प्रौढ झाल्यावर आपल्या मुलांना त्याच दिशेने मार्गदर्शन करण्याची आपली पाळी आहे.आपल्यापैकी बर्‍याच जणांना मिळालेल्या शिस्तीबद्दल आपण सगळ्यांनीच देवाचे आभार मानले पाहिजेत. यामुळे तर आम्हाला परस्पर प्रेम आणि विश्वासाचे नाते मिळाले, जे आपल्या आयुष्याच्या शेवटपर्यंत टिकून राहते.

शिस्त म्हणजे सक्त नियम, कडक कायदे किंवा कठोर शिक्षा नाही. हे अनुपालन, नुसती आज्ञाधारकता किंवा केवळ अंमलबजावणी नाही. हे कठोर, कंटाळवाणे किंवा नेहमी तीच तीच गोष्ट करत राहणे असेही नाही. शिस्त ही इतरांनी तुमच्यासाठी केलेली कृती नाही. हे असे काहीतरी रसायन आहे, जे तुम्ही स्वतःसाठी बनवता आणि वापरता. तुम्हाला एक किंवा अनेक स्रोतांकडून विविध सूचना किंवा मार्गदर्शन मिळू शकते. परंतु, शिस्तीचा स्रोत बाह्य नाही. ते मनात आहे, अंतर्गत आहे. शिस्त म्हणजे शिक्षा टाळण्यासाठी किंवा दुष्परिणाम टाळण्यासाठी दुसर्‍याच्या मानकांचे पालन करणे, असाही होत नाही. हे आपल्या आयष्यातील अर्थपूर्ण उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी जाणूनबुजून ती मानके शिकून घेणे आणि त्यांचे पालन करणे, असे आहे. शिस्त ही तुम्ही स्वतःहून केलेली वैचारिक आणि वर्तणुकीची एक निवड आहे. तुमची महत्त्वाची निवड आहे. तो एक संवेदनशील आणि सखोल निर्णय आहे.

 

शिस्त ही प्रेमाची कृती आहे. खरी शिस्त ही रागाची नव्हे, चिडण्याची नव्हे, तर प्रेमाची क्रिया आहे. हे मुलाचे आंतरिक स्वभाव विचारात घेत त्याचे विश्लेषण करते. आमची आजी नेहमी म्हणायची की, मुलांचे संगोपन करणे म्हणजे त्यांना देवाच्या मनात जे आहे, ते बनण्यास मदत करणे होय. त्यांच्या जीवनाला सुसंगत करणे.

शिस्तीमुळे आपल्याला परस्पर प्रेम आणि विश्वासाचे नाते मिळाले, जे आपल्या आयुष्याच्या शेवटपर्यंत टिकून राहते. अर्थात, आपल्या आईशी उलटून बोलणे ऐकले असल्यास आपल्याला पित्याने मोठ्याने फटकारणे, रागावणे यासह अनेक जुन्या कौटुंबिक शैलीच्या आधारावर अनेक शिस्तबद्ध गोष्टी सुधारत जातात. आपल्या लहानपणी घरात एकमेकाला नावं ठेवणं आणि टिंगलटवाळी करणे, मोठ्यांना कधी मान्य नव्हते. कोठेही लहान मुलांप्रमाणे, आपण कधीकधी अशा प्रौढांची चेष्टा करतो. ज्यांच्या स्वभावामुळे व वैगुण्यामुळे त्यांना वेगळे केले जाते. आपल्या आजूबाजूस शेजारी जो तोतरे आहे, दृष्टिदोष आहेत, अधू आहेत, त्यांच्या पाठीमागे चाललेल्या उपहासाबद्दल टिंगलटवाळीबद्दल काहीही माहिती नसतानाही, आपल्या पालकांना त्यात कधी विनोद दिसला नाही. ते दुसर्‍यांची चेष्ठा किंवा क्रूरता कधी सहन करणार नाहीत.

अशा कौटुंबिक पातळीवर एकमेकांवरचे प्रेम आणि आदर या सक्षम भावनांवावर स्थिरावलेली शिस्त काही वेगळीच होती, खरे तर बहुमोल होती.