भान व्यक्तिगत सामाजिक जबाबदारीचे...

व्यक्तिगत सामाजिक जबाबदारी व्यक्तींना त्यांच्या छोट्यामोठ्या कृतींमुळे त्यांच्या जवळच्या कुटुंबात आणि मित्रमंडळात आणि अधिक पलीकडे जाऊन मोठ्या पातळीवर समाजावर विधायक परिणाम करण्यासाठी जबाबदार बनवते. ही जबाबदारी निश्चितपणे व्यक्तीच्या आतून परिवर्तनाच्या उच्च पातळीवर एक उद्देशपूर्ण जीवन जगण्यासाठी आणि आनंदासाठी कार्य करते.

‘सामाजिक जबाबदारी’ हा एक नैतिक सिद्धांत आहे, ज्यामध्ये नागरिक त्यांचे नागरी कर्तव्य पूर्ण करण्यासाठी जबाबदार असतात आणि त्यामुळे एखाद्या व्यक्तीच्या कृतीचा संपूर्ण समाजाला फायदा झाला पाहिजे, अशी अपेक्षा समाजाकडून असते. अशा प्रकारे, आर्थिक वाढ, जगण्याची गुणवत्ता, समाजाचे कल्याण आणि पर्यावरण यांच्यात समतोल राखणे आवश्यक आहे. हा समतोल आपण राखला, तर सामाजिक जबाबदारी पार पडते.

हा एक बौद्धिक मालकी, भावनिक गुंतवणूक आणि एकंदरीत समाधानाबद्दल वैयक्तिक प्रवास आहे. हे आपल्या सभोवतालच्या परिसराशी, समुदायाशी, समाजाशी आणि संपूर्ण जगाशी एक सहजीवन संबंध ठेवण्याचे ‘अस्तित्वाचे विज्ञान’ आहे. हे आपली नैतिकता, सचोटी आणि अतूट उदारतेसह चिकाटीने टिकून राहण्याबद्दल आहे. आज व्यक्तिगत सामाजिक जबाबदारी (Individual social responsibility-ISR) समाजात उच्च प्रतीचा बदल घडवणारा घटक आहे. एकत्रितपणे, व्यक्तिगत सामाजिक जबाबदारी व्यक्तींना त्यांच्या छोट्यामोठ्या कृतींमुळे त्यांच्या जवळच्या कुटुंबात आणि मित्रमंडळात आणि अधिक पलीकडे जाऊन मोठ्या पातळीवर समाजावर विधायक परिणाम करण्यासाठी त्या जबाबदार बनवते. ही जबाबदारी निश्चितपणे व्यक्तीच्या आतून परिवर्तनाच्या उच्च पातळीवर एक उद्देशपूर्ण जीवन जगण्यासाठी आणि आनंदासाठी कार्य करते. अगदी सोप्या भाषेत ही जबाबदारी व्यक्तिगत किंवा वैयक्तिक जबाबदारीशी संबंधित आहे. व्यक्ती स्वतःसाठी, त्यांच्या यशासाठी आणि अपयशांसाठी जबाबदार असते. तसेच, लोक इतरांच्या कृतीची (किंवा निष्क्रियतेची) जबाबदारीदेखील घेऊ शकतात.

जबाबदारीची ही जाणीव ऐतिहासिक अनुनादाने भरलेली आहे. 17व्या शतकापासून, व्यक्तिवाद आणि उदारमतवादाच्या कल्पना तत्कालीन औद्योगिकीकरणाच्या जगात राजकीय, आर्थिक आणि सामाजिक जीवनाच्या केंद्रस्थानी होत्या. ‘जे स्वतःला मदत करतात, त्यांना स्वर्ग मदत करतो,’ हा त्याकाळचा परिचित मंत्र होता. ‘स्वयंमदत’ हा सर्वोत्तम मार्ग म्हणून पाहिला गेला आणि गरजू व्यक्तींना दिलेली कोणतीही मदत, ही त्यांचे स्वातंत्र्य आणि वैयक्तिक जबाबदारीला प्रोत्साहन देणारी असली पाहिजे, त्यामुळे त्यांचे अवलंबित्व आणि आळशीपणा वाढत उपयोगी नाही, हे लक्षात घेतले जायचे.

वैयक्तिक जबाबदारीची कल्पना ‘युके पुअर लॉ’ (2008)च्या कामकाजात स्पष्ट केली गेली आहे. त्यावेळी गरजूंना दोन गटांमध्ये वर्गीकृत करण्यात आले. ’पात्र’ आणि ’अपात्र’ गरीब. पात्र गरीब ते होते, जे जबाबदारी घेण्यास आणि त्यांची परिस्थिती सुधारण्यासाठी कष्ट करण्यास तयार होते, तर अपात्र गरीब म्हणजे ज्यांना काही करावयाचे नव्हते ते. अशांना निष्क्रीय, निर्लज्ज आणि बेजबाबदार म्हणून दर्शविले गेले. 19व्या शतकाच्या शेवटी जेव्हा धर्मादाय संस्था सोसायटीची स्थापना झाली, तेव्हा ‘वैज्ञानिक धर्मादाय’ तत्त्वांनी वैयक्तिक जबाबदारीचे मूल्य पुन्हा एकदा अधोरेखित केली. अशाप्रकारच्या जबाबदारीचे एक समान सादरीकरण जगभर दिसून येते, “जर तुम्ही एखाद्या माणसाला मासा दिला, तर तुम्ही त्याला एक दिवस खायला घालता. जर तुम्ही एखाद्या माणसाला मासे पकडायला शिकवले, तर तुम्ही त्याला आयुष्यभर खायला घालता. हे आपल्या राजकीय नेत्यांनी लक्षात घेणे, अत्यंत आवश्यक आहे.

तथापि, व्यक्तिवाद आपल्यासोबत स्वार्थीपणा, आत्मकेंद्रित वृत्ती आणि इतरांबद्दल दयेची कमतरता आणू शकतो. आम्ही आमच्या स्वतःच्या कृतींसाठी विधायकतेसाठी अधिकाधिक जबाबदारी घेतली पाहिजे, असे मानले जात असले तरी, असे पुष्कळ पुरावे आहेत की आम्ही इतरत्र दोषाचे बोट दाखवण्याची सवय लावत बसतो. याचे उत्तम उदाहरण म्हणून लठ्ठपणाचे उदाहरण देतात. खाण्यापिण्याच्या सवयींमध्ये वैयक्तिक वाईट सवयीच्या अधिक कठीण समस्येचा सामना करण्याऐवजी लोक आपल्या लठ्ठ समाजासाठी ‘फास्ट फूड’ उद्योगाला दोष देण्यास प्राधान्य देतात. अत्याचार किंवा छळ यांसारख्या सामाजिकदृष्ट्या वाईट गोष्टींसाठी कोणतीही वैयक्तिक जबाबदारी नाकारण्यासही ते तत्पर असतात. व्यक्ती सहसा इतरांशी मतभेद व्यक्त करण्याच्या आव्हानाला तोंड देण्याऐवजी ती कल्पना स्वीकारणे, त्याचे आज्ञापालन करणे आणि जबाबदारी नाकारणे पसंत करतात.

एखाद्यामध्ये वैयक्तिक सामाजिक जबाबदारीची कमतरता आणि संभाव्य परिणामांची काही सामान्य उदाहरणे आपल्या सर्वांना परिचित आहेत. पिवळ्या ओळींवर कार पार्किंगमध्ये धोकादायक ओव्हरटेकिंग आवश्यक आहे आणि वाहतूक प्रवाह अवरोधित होतो. काळे कपडे घातलेले आणि रात्री दिवे नसलेले सायकलस्वार रस्त्यावर आल्याने इतरांसाठी कमी दृश्यमानता झाल्याने अपघात, इजा होतात. वाहनाचा भरधाव वेग एक धोकादायक सराव आहे, ज्यामुळे सर्रास जीवितहानी आणि अपघात होतात. (जे नेहमी दुसर्‍याला होतात.)

वैयक्तिक सामाजिक जाणीव ही ‘पोर्शे कार’सारखे होणारे सततचे अपघात टाळू शकते. त्याच्या खासगी कृतीने त्याने आजूबाजूच्या लोकांवर जाणीवपूर्ण व नकळत नकारात्मक परिणाम होऊ देऊ नये. प्रत्येक वेळी कायदा मोडला की कायदा मोडणार्‍यापेक्षा समाजच दोषी असतो, ही कल्पना आपण नाकारली पाहिजे. प्रत्येक व्यक्ती त्याच्या कृतीसाठी जबाबदार आहे, हा रोनाल्ड रिगॅन यांचा अमेरिकन सिद्धांत पुनर्संचयित करण्याची आज वेळ आली आहे. लोकशाहीत, व्यक्ती केवळ अंतिम सत्ता उपभोगत नाही, तर ती अंतिम जबाबदारी पार पाडते. आजच्या अत्यंत परस्परावलंबी जगात, व्यक्ती आणि राष्ट्रे यापुढे त्यांच्या अनेक समस्या स्वतःहून सोडवू शकत नाहीत. आम्हाला एकमेकांची गरज आहे. जागतिक कुटुंबाचे संरक्षण करणे आणि त्यांचे पालनपोषण करणे, त्याच्या कमकुवत सदस्यांना आधार देणे आणि आपण सर्वजण ज्या वातावरणात राहतो, त्याचे रक्षण आणि प्रवृत्ती राखणे ही आपली सामूहिक आणि वैयक्तिक जबाबदारी आहे.