‘साईक्स’चे भारतीयत्व; पक्ष्यांना हिंदू देवतांची नावे देणाऱ्या ब्रिटीश पक्षीशास्त्रज्ञांची कथा

 

भारतामध्ये आढळणार्‍या काही पक्ष्यांची नावे ही ब्रिटिश सैन्यदलातील अधिकारी कर्नल साईक्सच्या नावावरुन देण्यात आली आहेत (Colonel William Henry Sykes). भारतीय पक्ष्यांवर अभ्यास करणार्‍या बर्‍याच ब्रिटिश पक्षीशास्त्रज्ञांपूर्वी आपल्याला कर्नल साईक्स यांचे भारतीय पक्षीसंशोधनामधील योगदान जाणून घेणे आवश्यक आहे (Colonel William Henry Sykes). असे का, तर कर्नल साईक्सने आपल्या पक्षीसंशोधनकार्यात जपलेले भारतीयत्व (Colonel William Henry Sykes). या ब्रिटिश शास्त्रज्ञाने आपल्या संशोधनामध्ये भारतीयत्व जपून इथल्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक भावनांचा आदर राखला. कर्नल विल्यम हेन्नी साईक्स यांचा जीवनकाळ सन १७९० ते १८७२ एवढा होता. भारतामध्ये ब्रिटिश सैन्यदलात ते काम करत होते. याशिवाय ते राजकारणी, पक्षीशास्त्रज्ञ आणि इंडोलॉजिस्ट म्हणजेच भारतविद्या विषयाचे अभ्यासक होते. १८३२ मध्ये ‘प्रोसिडिंग ऑफ द झूलॉजिकल सोसायटी’मध्ये त्यांनी लिहिलेले दख्खनचे पक्षी आणि सस्तन प्राण्यांचे कॅटलॉग प्रकाशित झाले. ज्यामध्ये त्यांनी ‘ढोकरी’ म्हणजे ‘इंडियन पॉण्ड हेरॉन’ या बगळ्यासह विज्ञानासाठी नवीन असलेल्या पक्ष्यांच्या ५६ प्रजातींचे वर्णन केले होते. त्यांच्या दख्खन प्रदेशात आढळणार्‍या पक्ष्यांच्या यादीत २५६ प्रजातींचा समावेश होता. त्यांच्या या योगदानामुळेच साईक्स तुरेवाला चंडोल (Sykes's Crested Lark), साईक्सचा रातवा (Sykes's Nightjar), साईक्सचा वटवट्या (Sykes's Warbler) अशा काही पक्ष्यांना त्यांचे नाव देण्यात आले.

 

 

 

कर्नल साईक्स हे भारतविद्या विषयाचे अभ्यासक होते. त्यांनी हिंदू धार्मिक देवता आणि पौराणिक कथांचा अभ्यास केला होता. त्यामुळे त्यांच्यावर हिंदू धर्माचा प्रभाव पडला. या प्रभावाचे प्रतिबिंब त्यांनी केलेल्या पक्ष्यांच्या संशोधनामध्ये उमटलेले दिसते. पक्ष्यांच्या नव्या प्रजातींचा उलगडा करुन त्यांचे नामकरण करताना साईक्स यांनी आवर्जून हिंदू धार्मिक प्रतिमांचे त्यामध्ये कसे प्रतिबिंब उमटेल, याचा प्रकर्षाने विचार केला. पक्ष्याचे शास्त्रीय नाव ठेवताना त्यांनी त्या पक्ष्याच्या कुळाचे नाव हे ग्रीक पौराणिक कथांमधील प्रतिमांच्या आधारे, तर पुढील मूळ नाव हे हिंदू धार्मिक प्रतिमांच्या आधारे ठेवले. उदाहरणार्थ शहर आणि ग्रामीण भागात सहजपणे दिसणार्‍या ठिपकेवाला पिंगळा (Spotted Owlet) या पक्ष्याचा शोध कर्नल साईक्स यांनी लावला. या पक्ष्याचे शास्त्रीय नामकरण त्यांनी ‘अथिन ब्रम्हा’ असे केले. यामधील ‘अथिन’ ही ग्रीक देवता असून ‘ब्रम्हा’ ही हिंदू देवता आहे. याचप्रमाणे काळा बुलबुलचे (Black Bulbul) शास्त्रीय नाव ‘हायप्सीपेट्स गणेशा’, ब्राम्हणी घारीचे नाव (Brahminy Kite) ‘हलियास्तुर गरुडा’, काळ्या घारीचे नाव (Black Kite) ‘मिल्युएस एम. गोविंदा’, साईक्सचा तुरेवाला चंडोलचे नाव (Sykes's Lark) ‘गॅलेरिडा देवा’, तपकिरी वन घुबडाचे नाव (Brown Wood Owl) ‘स्ट्रिक्स इंद्राणी’ असे केले. साईक्सच्या या भारतीयत्वामुळे तो इतर ब्रिटिश पक्षीशास्त्रज्ञांपेक्षा उजवा ठरला.