समाजकवी...

जीवनासाठीच कला आणि कलेसाठीच जीवन’ असे मानत कलेतून जीवन जगणार्‍या आणि जीवनातूनच कला फुलवणार्‍या रसिकाची जीवनगाथा म्हणजे ना. धों. महानोरांची गाथा म्हटली पाहिजे. दि. १६ सप्टेंबर १९४२ साली औरंगाबादच्या पळसखेड्यात जन्मलेल्या महानोरांना पावसाचं आणि त्या पावसाने फुलणार्‍या आणि कणाकणाने उमलणार्‍या निसर्गाचं आत्यंतिक वेड. पण, ते वेड केवळ त्या निसर्गाभोवतीच, रानाभोवतीच रमले नाही, तर ते वेड, त्या कवी संवेदना निसर्गावर अवलंबून असलेल्या मानव आणि पशुपक्ष्यांच्या बाबतीतही बोलत्या झाल्या.

महानोरांच्या ’प्रार्थना दयाघना’ आणि ’गंगा वाहू दे निर्मळ’ ही दीर्घकाव्य वाचताना ते पदोपदी जाणवतं. निसर्गचक्रावर आयुष्यच बेतलेल्या शेतकरीराजाचा हुंदका नाधोंच्या अंतरंगाला पेटवून जात होता. पाऊस नाही, पीक नाही आणि पीक नाही, म्हणून जगरहाटीची देवघेव न करता येणारा शेतकरी. त्यातून त्याने काढलेलं कर्ज आणि त्या कर्जातून त्याची होणारी पिळवणूक, त्याची होणारी तगमग आणि केव्हातरी असाहाय्य होत त्याने केलेली आत्महत्या... शेतकर्‍याच्या आत्महत्येने अस्वस्थ झालेले महानोर त्यांच्या कवितेत त्या मृत शेतकर्‍याच्या पत्नीचा विलाप मांडतात की,

आपला धनी कसा देवमाणूस होता. मात्र, कर्जवसुली आणि वारंट, कोर्टकचेरीचे जंजाळ यातून होणारी बेईज्जती वाचवण्यासाठी, त्याने कशी आत्महत्या केली, असे सांगणारी ती पत्नी! मात्र, त्यांच्या कवितेतली स्त्री ही नुसतीच विलाप करणारी नाही, तर मृत शेतकर्‍याची पत्नी पुढे म्हणते की,

ज्याचं जळतं त्यालाच कळतं. कर्जापायी आत्महत्या केलेला आणि भरलं घर वार्‍यावर सोडून जाणार्‍या शेतकर्‍याच्या पत्नीचे हे दुःख, हा आक्रोश नाधोंनी समर्थपणे मांडला आहेच. पण, त्याचबरोबर तिच्या मनातले न्याय्य जाणिवेसाठीचे पडसादही त्यांनी सार्थपणे मांडले आहेत.

दुसरीकडे बलात्कार झालेल्या स्त्रीच्या वेदना मांडताना नाधोंचे शब्दही वेदनामयी होतात. त्या निष्पाप स्त्रीवर किती अत्याचार झाला असेल, हे सूचक आणि मनात संताप उत्पन्न करणार्‍या शब्दात नाधो लिहितात की,

हे शब्द त्या स्त्रीच्या सर्वार्थाने कोलमडून गेलेल्या जाणिवा आणि अस्तित्व व्यक्त करते. ती वेदना कोणत्याही संवेदनशील माणसाच काळीज चिरल्याशिवाय राहत नाही, याच परिक्षेपात पाहिले तर जाणवते की, नाधोंनी कवितेमध्ये बलात्कार झालेल्या स्त्रीची व्यथा मांडतानाच तिच्यावर झालेल्या अन्यायाचा जाब विचारणारीही स्त्री उभी केली. नाधोंच्या कवितेली स्त्री ही समर्थ आणि न्याय्य नीतीसाठी आवाज उठवणारी आहे. बलात्काराची घटना दडपून टाकणार्‍या जुलमी व्यवस्थेला, ती स्त्री म्हणते की,

नाधो आत्महत्या केलेल्या शेतकर्‍याच्या कुटुंबात, बलात्कार झालेल्या दुर्देवी स्त्रीच्या दुःखाबाबत कवितेतून व्यक्त होतात. त्याचवेळी त्या दुःखावर, त्या अन्यायावर घाला घालण्यासाठी स्त्रीशक्तीचीही ताकद मांडतात. बाईपणापेक्षा आईपण आणि त्या आईपणाच्या मातृत्व आणि सर्जनशील शक्तीवर नाधोंचा प्रचंड विश्वास होता, हे नक्कीच. आईबद्दलची त्यांची कविता हे सारे नकळत सांगून जाते.

शेतीभातीत रमणार्‍या नाधोंच्या साहित्यविश्वात गावगाडा, समाजरचनेचे अभिन्न भाग असलेल्या अलुतेदार आणि बलुतेदारांचे अस्तित्वही सहजपणे जाणवते. ‘गांधारी’ कांदबरी असू दे की, इतर कथा असू देत, त्यात गावातल्या समाजाचे जीवंत चित्रण रेखाटले आहे. जातीव्यवस्थेच्या चक्रात फिरणारी समाजव्यवस्था त्यांनीही मांडली आहे. त्यात न्याय-अन्याय आणि विषमता याबाबतही सूचकपणे भाष्य केले. मात्र, ते भाष्य ‘याला जाळा आणि त्याला मारा,’ असे म्हणत समाजविध्वसंक नाही. त्यांच्या साहित्यातील आणि कवितेतली समाजपुरूष संयत आहे. त्याला आपल्यावरच्या अन्यायाची जाणीव आहे. मात्र, ती जाणीव विखारी नाही. उदाहरणार्थ, इंग्रज आणि त्यापूर्वीही मुस्लिमांच्या आक्रमणापूर्वीपासून शूरवीर लढवय्या समाजाच्या वीरतेला आणि धर्माभिमानाला, निष्ठेला घाबरून इंग्रजांनी या समाजाचा ‘गुन्हेगारी जमात’ म्हणून शिक्का मारण्याचे पाप केले. देश स्वतंत्र झाला, इंग्रज गेले, संविधानाने समाजाला पुन्हा सगळे हक्क प्रदान केले. मात्र, आजही गाव खेड्यात भटकेविमुक्त समाजाची परिस्थिती बदलली आहे का? गावशीव नसलेल्या समाजाला गावोगाव भटकंती करावी लागते. गावात कोण अनोळखी आले म्हणत, गावाला नाहक त्यांच्यावर संशय येतो, त्यातून पुढचे सगळे दुष्टचक्र सुरू होते. भटके-विमुक्त समाजाचे नेमके दुःख नाधो मांडतात की,

 

असो. नाधोंच्या जीवनाचा मागोवा घेतला, तर जाणवते की, ते केवळ शब्दातच रमले नाहीत, तर तेच शब्द कृतीत जगण्याचाही त्यांना छंद होता. निसर्गाची ओढ होती. ती ओढ केवळ शब्दात न राहता जीवनात जीवंत राहावी, म्हणून वयाच्या १८व्या वर्षांपासूनच, त्यांनी शेती करायला सुरुवात केली.

खरेच, ना. धों. महानोरांनी निसर्गाकडे, त्या परमशक्तीकडे माणसासाठी आणि पशुपक्ष्यांसाठीही मागितलेला हा आशीर्वाद अत्यंत मंगल आणि पवित्र आहे. माणसाला माणूस म्हणून उभे करण्यासाठी चांगल्या युगाचा आरंभ मागणारे नाधो म्हणूनच केवळ रानकवी नाही, तर समाजकवी आहेत!