मराठवाड्यातील ‘प्रणितानंतां’ची विविधांगी कलासंस्था व्यवसायाभिमुख व्यासपीठ

 

 

 

 

'शाकम’च्या कलाध्ययन प्रवासात रंग, रेषा, आकार, पोत आणि मांडणी या सगळ्यांचा अभ्यास फार मोलाचा ठरला. त्यांच्या ‘शाकम’च्या प्रवासातील एक महत्त्वाची नोंद ठेवण्यासारखी घटना म्हणजे ‘डिप्लोमा कोर्स’ जाऊन ‘डिग्री’ आणण्यासाठी जे प्रयत्न केले गेले, त्यातील आघाडीचा कलाकार अनंत देशपांडे होता. अर्थात, 1981 ला महाराष्ट्र शासनाने मराठवाड्यासाठी 33 कलमी कार्यक्रम जाहीर केला. त्यात ‘शाकम’ची पदवी शिक्षणाची मागणी मान्य झाली आणि तत्कालीन मराठवाडा विद्यापीठ म्हणजे आत्ताच्या डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर विद्यापीठाशी ‘शाकम’ संलग्न झाले. जगविख्यात मुंबईच्या ‘सर जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट’लासुद्धा या काळात पदवी शिक्षणाची सोय नव्हती. 1981ला महाराष्ट्रात दृश्यकलेचे पहिले पदवी शिक्षण सुरू झाले.

 

‘प्रणितानंतां’चे पाच वर्षांचे कलाशिक्षण पूर्ण झाले आणि त्यांनी 1986 मध्ये ’अ‍ॅडव्हर्टायझिंग स्पेस’ ही जाहिरात एजन्सी दोघांनी संभाजीनगरमध्ये सुरू केली. ‘ग्राफिक डिझायनिंग’, सर्व प्रकारच्या फोटोग्राफीच्या असाईन्मेंट्स, कॉर्पोरेट ग्राफिक ब्रॅण्डिंगची कामे या एजन्सीने सुरू केली. आवडीने कामे केलीत, तर त्यांचे परिणाम व्यावसायिकदृष्ट्या सकारात्मक मिळतात, याचं प्रभावी उदाहरण त्यांच्या एजन्सीने घालून दिले. अनेक नवीन-नवीन कामांद्वारे या एजन्सीने जम बसवला. प्रत्येक दिवस काहीतरी नवीन शिकवणारा ठरला. ‘नवे ते मज नित्य हवे,’ अशी भावना सर्वसामान्य ग्राहकाच्या स्वभावाची असते. तिचा नागरी जीवनात कसा उपयोग करता येईल, हा विचार दोघांच्या मनात काहूर करत होता. प्रणिताला ‘हॅण्डीक्राफ्ट अ‍ॅण्ड डिझाईन’ आणि अनंतरावांना ‘इंटेरिअर डिझाईन’ आवडायचे. तीच आवड व्यवसायात आणायचे दोघांनी ठरविले. आधुनिक तंत्रज्ञानाशी पारंपरिक आवड जोडली गेली. 1992-93 पासून कलाक्षेत्रात संगणकाची लुडबूड सुरू झाली होती आणि कलाकारांची गरज कमी होणार, असे दिसत असताना संभाजीनगरसारख्या शहरात त्यांनी 1993 मध्ये त्यांच्या व्यवसायात बदल करण्याचा धाडसी निर्णय घेतला.

मराठवाड्यातील पहिली, डिझाईन क्षेत्रातील शिक्षण देणारी संस्था त्यांनी स्थापन केली. खऋचअअ- (खपीींर्ळीीींंश जष ऋरीहळेप चशवळर अपव अश्रश्रळशव ईीीं) ची स्थापना केली. जे करायचे होते तेच करायला मिळाले. दोघांचाही आपापल्या क्षेत्रात केलेला अभ्यास इथे उपयोगी पडला. सुरुवातीला ‘इंटेरिअर डिझायनिंग’, ‘फॅशन डिझायनिंग विथ अ‍ॅक्सेसरीज’, फोटोग्राफी, कम्युनिकेशन स्किल्स, ‘पर्सनल ग्रुमिंग’ असे बरेच कोर्सेस त्यांच्या संस्थेद्वारे चालत असायचे. कालांतराने ‘इंटेरिअर डिझायनिंग’ आणि ‘फॅशन डिझायनिंग विथ अ‍ॅक्सेसरीज’ हेच दोन अभ्यासक्रम ते चालवू लागले.

 

 

 

 

 

‘इंटेरिअर डिझाईन’ म्हणजेच ‘कारपेंटर’ला बोलावून करून घेतले जाणारे काम आणि ’फॅशन डिझायनिंग’ म्हणजेच कपडे शिवणे, एवढेच काय ते सर्वसामान्य माणसाला माहीत होते. त्यामुळे सुरुवातीची पाच-सहा वर्षे येणार्‍या पाल्य आणि पालकांना खूप समजावून सांगावे लागत असे. पालकांचेच समुपदेशन त्यांना करावे लागले. मग मात्र हळूहळू बदल होत गेले. विद्यार्थी आपल्या पालकांना सांगायला लागले, मी काय करतो आहे आणि मग खर्‍या अर्थाने त्यांची शैक्षणिक संस्था नावारूपाला यायला लागली. त्यांचे दोन्ही कोर्सेसना ‘महाराष्ट्र राज्य व्यवसाय प्रशिक्षण परीक्षा मंडळ’ (चडइतएए) यांची संलग्नता मिळाली. आज त्यांच्या या संस्थेला तीन दशके पूर्ण झाली आहेत. या कालावधीत ‘आयएफएमएए’मधून हजारो विद्यार्थी शिक्षण घेऊन यशस्वीपणे स्वतःचा व्यवसाय किंवा नोकरी करून स्वतःच्या पायावर उभे आहेत. त्यांची ही संस्था त्यांच्या रेखा व रंग कला ट्रस्टद्वारे संचलित आहे. आयएफएमएए’ हा ब्रॅण्ड पाच वर्षांपूर्वीच ‘रजिस्टर्ड’ झाला आहे.

 

पुढे निरीक्षणांती असे लक्षात यायला लागले की, मराठवाड्यात ‘फॅशन डिझाईन’पेक्षा ‘टेलरिंग’साठीच जास्त महिला उत्सुक आहेत. तसेच आणखी एक बाब अशी आहे की, ’फॅशन डिझायनर’ होणार्‍या विद्यार्थी संभाजीनगरपेक्षा मुंबई किंवा इतर ठिकाणी जाऊन शिक्षण घेण्यास प्राधान्य देतात. हा विचार करून देशपांडेंनी पण एकविचाराने ‘फॅशन डिझायनिंग’ बंद करून ‘हॅण्डीक्राफ्ट अ‍ॅण्ड अ‍ॅक्सेसरीज डिझायनिंग’ हा नवीन कोर्स चालू केला. या संस्थेमध्ये त्यांनी पूर्णतः हस्तकला विभाग सुरू करून प्रणिता तो पाहतात. वयाच्या दहाव्या वर्षीच त्यांच्या मातोश्रींनी त्यांना जो सुई-दोरा हाती देऊन त्याच्याशी गट्टी करवून दिली होती, ती ‘शाकम’चा शैक्षणिक प्रवास संपेपर्यंत घट्ट होती.त्याचा या व्यवसायात चपखलपणे त्यांनी उपयोग केला. आता त्यांच्या संस्थेचे नाव आदराने घेतले जाते. कोणालाही या क्षेत्रात यायचे असेल, तर ‘देशपांडे सर’ हेच नाव सांगितले जाते. ‘आयएफएमएए’च्या दशकपूर्ती सोहळ्याच्या निमित्ताने एक आगळावेगळा ‘फॅशन शो’ त्यांनी केला होता. यासाठी त्यांनी त्यांच्या विद्यार्थिनींना मॉडेल बनविले होते. हा दिवस त्यांच्या यशस्वी वाटचालीतील मैलाचा दगड म्हणता येईल. तीन दशकांच्या या वाटचालीत 30पेक्षा जास्त प्रदर्शनांचे आयोजन त्यांनी केले आहे. त्यांच्या विद्यार्थ्यांसाठी नोकरीच्या संधी उपलब्ध करून देणारे व्यासपीठ असते. शिक्षण क्षेत्रात काम करताना सतत स्वतःला पण शिकतच राहावे लागते. याची दोघांनीही नेहमीच आठवण ठेवली. त्यामुळे बदलत्या प्रवाहाबरोबर जुळवून घेणे, त्यांना सोपे जाते आहे, असे ते सांगतात.

 

‘इंटेरिअर डिझाईन’ हा त्यांचा कोर्स 100 टक्के ‘प्रॅक्टिकल ओरिएंटेशन’ आणि 200 टक्के नोकरीची हमी, याची ग्वाही देणारा आहे. सगळ्याच डिझाईन क्षेत्रांत अशा प्रशिक्षणासाठी एक ’अ‍ॅप्टिट्यूड टेस्ट’ किंवा ’एन्ट्रन्स एक्झाम’ असतेच आणि त्याच्या ‘रिझल्ट’वर तुम्हाला प्रवेश मिळतो. पण, देशपांडे यांनी 30 वर्षांपूर्वी या कोर्सला सुरूवात केली, त्यावेळी अगदी जवळचे, ओळखीचे येत आणि ‘टेस्ट वगैरे काही नाही. द्या बरं प्रवेश, आवड आहे म्हणून तर तुमच्याकडे घेऊन आलो आहोत. आता तुम्ही शिकवा,’ हीच पद्धत मग पुढे त्यांच्याकडे रुढ झाली. प्रवेशासाठी वयोमर्यादा 18 ते 40, कमीत कमी दहावी उत्तीर्ण, अर्धवेळ प्रशिक्षण असल्याने इतर कोणतेही पदवी शिक्षण घेता येते. येणार्‍याला फक्त आवड आणि मेहनती असावेलागते. गेल्या पाच-सात वर्षांपासून ‘बी.आर्क्’, ‘बी.ई’ (सिव्हील) अशी पदवी घेऊन येणारे उमेदवारदेखील त्यांच्याकडे एक वर्ष ‘प्रॅक्टिकल नॉलेज’ घेण्यासाठी येतात. आता तर येणार्‍यांची संख्या वाढते आहे. स्वतःची आवड असणारे क्षेत्र असले की मग त्यात शिकवताना कसूर ठेवली जात नाही आणि शिक्षकाने जर भरभरून ज्ञान दिले तर आणि तरच विद्यार्थी शिकेल, हेच धोरण सदर संस्थेकडे राबविण्यात येते. ‘प्रॅक्टिकल नॉलेज’बरोबरंच ‘सॉफ्टवेअर ट्रेनिंग’ पण त्यांच्याकडे दिले जाते. यासाठी त्यांची कन्या शर्वरी देशपांडे-जोशी हिची साथ आहे. गेल्या 15 वर्षांपासून ती ही बाजू एकखांबी सांभाळते. त्यामुळे बापलेकीची जोडी नवीन ‘इंटेरिअर डिझायनर्स’ तयार करण्यासाठी उत्तम मार्गदर्शन करतात. हीच त्यांच्या यशाची पावती आहे.

 

हे सगळं चालू असतानाही अनंतनी त्यांचे ‘लाईफ ड्रॉईंग’चे स्कील अजिबात विस्मरणात जाऊ दिले नाही. अगदी लहान वयात त्याला ही कला अवगत झाली आणि ‘शाकम’मध्ये तिला दिशा मिळाली. त्यामुळे आजही वेळ मिळेल, तसे ते ‘पेन्सिल पोर्टेट्स’ करत असतात.

 

प्रणिता हस्तकला प्रशिक्षण देते.वयोमर्यादा 15 ते 40 या वयोगटातील इच्छुकांना, प्रामुख्याने विस्मरणात चाललेल्या सर्व हस्तकलांचे योग्य ते प्रशिक्षण त्यानंतर त्याचे ‘प्रॉडक्ट डिझायनिंग’ आणि सगळ्यात महत्त्वाचे ‘मार्केटिंग’साठी मदत केली जाते. प्रशिक्षणामध्ये एक लुप्त होत चाललेल्या कला येथे शिकविल्या जातात. त्यामुळे त्यांच्या हस्तकलेच्या प्रवासाला एक नवीन ओळख मिळाली. हस्तशिल्प आयुक्त कार्यालय. वस्त्रोद्योग मंत्रालय, भारत सरकार यांच्या व मनुष्यबळ विकास मंत्रालय यांच्या संयुक्त विद्यमाने हस्तशिल्प कारागिरांसाठी मोफत प्रशिक्षण. हा कार्यक्रम त्यांच्या ’रेखा व रंग कला ट्रस्ट’ या संस्थेद्वारे पाच वर्षे घेण्यात आला. दरवर्षी 150 महिला कारागिरांना प्रशिक्षण देण्यात आले. यामध्ये प्रामुख्याने हॅण्ड एम्ब्रॉयडरी, मिरर वर्क, बटण वर्क, शेल वर्क, ब्लॅक वर्क, स्कॅर्लेट वर्क, ट्रॅडिशनल एम्ब्रॉयडरी, फॅब्रिक पेंटिंग, ब्लॉक प्रीटिंग, स्मोकिंग (डोज्ञळपस), कॉम्प्युटर एम्ब्रॉयडरी, काऊंट अ‍ॅण्ड थ्रेड एम्ब्रॉयडरी, रिबीन वर्क, बो मेकिंग, टी-टॅगिंग, क्वालिटी अ‍ॅण्ड पॅच वर्क याचा समावेश होता. त्यांच्याकडे नेहमी चालणार्‍या प्रशिक्षणामध्ये मशीन एम्ब्रॉयडरी, नरीवेूळ , अठअउेीज्ञ, चरलहळपश घपळीींंळपस, इरींळज्ञ झीळपींळपस, उीेलहशीं... याचाही समावेश असतो. या प्रशिक्षणाचा अनुभव अत्यंत समाधान देणारा असल्याने यातील महिला कारागिरांना जवळून पाहता आले, असं प्रणिता सांगतात.

 

‘शाकम’मध्ये शिकलेले रंगांचे ज्ञान दोघेही वेगवेगळ्या पद्धतीने वापरतात.स्वतः बरोबरच इतरांच्या आयुष्यात पण रंग कसे भरायचे, ही कला त्यांनी स्वतःमध्ये अवगत करून घेतली आहे.

 

“या तीन दशकांमध्ये आम्ही दोघे आणि आमचे विद्यार्थी हा एक फार मोठा परिवार झाला आहे. आजही जुने विद्यार्थी आम्हाला त्यांच्या मुलांचे आजी आणि आजोबा अशी ओळख करून देतात.बर्‍याच विद्यार्थ्यांनी आम्हाला आई आणि बाबा अशी संबोधने दिली आहेत. आपण जे शिकवतो आहोत, ते ज्यावेळी आपले विद्यार्थी यशस्वी होतात त्यावेळी समजते आणि आपला हा कलाप्रवास पुढे जातो आहे. याचे खूप खूप समाधान मिळते,” असं दोघेही फार समाधानाने सांगतात. त्यांच्या या अथक प्रवासाला दै. ‘मुंबई तरुण भारत’ च्या शुभेच्छा...!

 

- प्रा. डॉ. गजानन शेपाळ