कुठलेही विज्ञान व त्याची शाखा ही स्थिर नसते, तर प्रत्येक विज्ञान हे गतिमान व चैतन्यशील असते. विज्ञानाचे प्रत्येक शोध व नियम हे प्रयोग व निरीक्षण व त्याचे अनुमान यावर अवलंबून असते. डॉ. हॅनेमान यांनी लिहिलेले ‘ऑरगेनॉन ऑफ मेडिसीन’ हा होमियोपॅथीचा मुख्य गाभा होता व यापुढेही राहील. कारण, डॉ. हॅनेमान यांनी अनेक प्रयोग व निरीक्षणाच्या आधारे अनुमान काढून मग ते ‘ऑरगेनॉन’मध्ये लिहून ठेवले. त्यासाठी त्यांनी १८१० ते १८४३च्या दरम्यान, ‘ऑरगेनॉन’च्या सहा आवृत्या काढल्या.
रुग्णाचे विश्लेषण आणि त्यानंतरचा समन्वय साधण्यासाठी या ‘ऑरगेनॉन’चा सर्वात महत्त्वपूर्ण उपयोग होतो. डॉ. हॅनेमान यात आपल्या तिसर्या परिच्छेदात याबद्दल लिहितात - If the physician clearly perceives what is to be cured in diseases, if he clearly perceives what is curative in medicines, and if he knows how to adapt, according to clearly defined principles, what is curative in medicines to what he has discovered to be undoubtedly morbid in the patient, so that the recovery must ensue....then he understands how to treat judiciously and rationally, and he is a true practition of the healing art. हे सर्व अनुमान, निरीक्षणे व प्रयोग यासाठी केले गेले की, शेवटी सर्वात महत्त्वाची गोष्ट साध्य करता यावी आणि तो म्हणजे रुग्णाची आजारी व बिघडलेली स्थित रुग्णाच्या या स्थितीचे व्यवस्थित आकलन होण्यासाठी आधी त्या रुग्णाच्या स्थितीचे त्याच्या लक्षणांचेच चिन्हांचे व्यवस्थित वैज्ञानिक विश्लेषण करणे अत्यंत महत्त्वाचे असते.
होमियोपॅथीच्या विद्यार्थ्यांना नेहमी सतावणारा प्रश्न म्हणजे रुग्णाकरिता रामबाण औषध कशा पद्धतीने शोधायचे, तर याचे उत्तर डॉ. हॅनेमान यांनीच देऊन ठेवले आहे. एकदा का रुग्णांची स्थिती, आजारातील स्थिती व रोगप्रवण स्थितीचे नीट आकलन झाले की, मग त्यानुसार त्याचे औषध शोधण्यास वेळ लागत नाही आणि जर आपण या प्रकारे रुग्णाची तपासणी व उपचार केले तर मग येणारा निकाल हा नेहमी खात्रीशीर सुसंगत व नियमित असतो व रुग्णाला बरे होण्याची खात्री देता येते.
होमियोपॅथीमध्ये रुग्णाचे विश्लेषण व त्यानंतरचा समन्वय हा अनेक प्रकारच्या संकल्पनांनी करता येतो. जसे
१. आजाराच्या मूळ कारणाचा अभ्यास.
२. रुग्णाची भ्रमाची संकल्पना
३. रुग्णाला आजारपणात होणार्या विविध प्रकारच्या संवेदना, ज्या शारीरिक व मानसिक पातळीवर दिसून येतात. त्याला The concept of vital sensations असे म्हणतात.
४. निसर्गातील सर्व गोष्टीचा वनस्पतीजन्य, प्राणिजन्य व खनिजजन्य असतात म्हणून त्याचा अभ्यास.
५. रुग्णाच्या आजारपणातील अनुभवाची पातळी.
६. ‘केस टेकिंग’ (रुग्णांची मुलाखत.) (क्रमश:)
(लेखक एमडी होमियोपॅथी आहेत.)