गूढ ‘तरसा’चे

 

 

 

 

 

 

 

गेल्या आठवड्यात दि. 27 एप्रिल रोजी आपण ‘जागतिक तरस दिन’ साजरा केला. आपण शहरात राहणार्‍या लोकांचा तरसाशी तसा फार काही संबंध येत नाही. तरसाशी आपला संबंध हा केवळ त्याला टीव्हीत पाहण्यापुरताच राहिला आहे. म्हणूनच त्यांच्याविषयी जागरूकता निर्माण करण्यासाठी आपण ‘जागतिक तरस दिन’ साजरा करतो. आपला समाज दंतकथा आणि लोककथेमध्ये खूप रममाण होतो. अशा बर्‍याच लोककथांमध्ये तरसाला एक दुष्ट प्राणी किंवा खलनायक म्हणून बिंबवले गेले आहे. मात्र, या दंतकथा तरसाच्या निसर्गातील योगदानाबद्दल माहिती देत नाहीत. वन्यजीवांवर आधारित माहितीपटांमध्ये खास करून आफ्रिकेवर आधारित असलेल्या माहितीपटांमध्ये एखाद्या सिंहाने शिकार केल्यावर ते खायला आलेली गिधाडे दाखवतात. मात्र, त्यांच्याप्रमाणेच ‘निसर्गाचा स्वच्छता कर्मचारी’ ही बिरुदावली लाभलेल्या तरसांना दुर्लक्षित केले जाते. गिधाडे जनावराच्या मृत शरीराला हाडापर्यंत पूर्ण खाऊन टाकतात. त्यावर मांसाचा एकही अंश शिल्लक ठेवत नाहीत. उलटपक्षी तरस हा गिधाडांपेक्षा एक पाऊल पुढे जात, आपल्या मजबूत जबड्याने शवाची हाडेदेखील खाऊन फस्त करतो.

 

 

 

 

 

 

जगभरात तरसाच्या चार प्रजाती आढळतात. त्यापैकी ‘ठिपकेदार तरस’ (स्पॉटेड हायेना), ‘तपकिरी तरस’ (ब्राऊन हायेना) आणि ‘आर्डवूल्फ तरस’ हे आफ्रिका खंडात अधिवास करतात. या तिघांपैकी केवळ ‘आर्डवूल्फ तरस’ हा मृत शरीर खात नसून तो वाळवीवर ताव मारतो. भारतात तरसाची एक प्रजाती आढळते, ती म्हणजे ‘पट्टेदार तरस’ (स्ट्राईप्ड हायेना). भारतापासून पश्चिमेकडे उत्तर आफ्रिकेपर्यंत या प्रजातीचे वितरण आहे. अधिवासाच्या दृष्टीने इतके मोठे भौगोलिक क्षेत्र असूनही त्यांचे वितरण मोजक्या ठिकाणीच आढळून येते. तरस हे मानवी उत्क्रांतीच्या संपूर्ण इतिहासाचे साक्षीदार आहेत. जरी त्यांचे स्वरूप कुत्र्यासारखे असले, तरी त्यांची उत्क्रांती ही 15 दशलक्ष वर्षांपूर्वी उदमांजरासारख्या (सिव्हेट) पूर्वजांपासून झाली. त्याउलट मानव हा त्याचा पूर्वजांपासून सहा दशलक्षवर्षांपूर्वी उत्क्रांत झाला. मानवाने पृथ्वीवर चालायचा प्रयत्न करण्यापूर्वीच तरस हे पृथ्वीवर स्थिरावले होते.

 

 

 

 

 

 

आपल्या मानवी इतिहासावर प्रभाव पडणारी तरसाची एक प्रजात होती. जमिनीवर भटकणारी ही सर्वात मोठी तरसाची प्रजाती म्हणजे ‘लहान चेहर्‍याचा तरस’ (शॉर्ट फेस्ड हायेना). ‘पॅलेओन्टोलॉजिकल’ नोंदी सूचित करतात की, आपले पूर्वज आणि तरस हे हत्तींच्या कुळातल्या ‘मॅमॉथ’सारख्या धष्टपुष्ट प्राण्याच्या शवाच्या हक्कासाठी स्पर्धा करायचे. मानव आणि तरस यांच्यातील आणखी एक मनोरंजक समानता म्हणजे त्यांचा सामाजिक स्वभाव. खास करून आफ्रिकेतील ठिपकेदार तरसांचा सामाजिक स्वभाव हा मानवाशी मिळताजुळता आहे. बहुसंख्य मांसाहारी हे निसर्गात एकटे राहतात. मात्र, ठिपकेदार तरस हे सामाजिक सलोखा राखत संख्येने 100च्या गटातही आढळतात. आपल्या आहार सेवनाबाबत लवचिकता दाखवतात.

महत्त्वाचे म्हणजे उर्जेने पुरेपूर अन्नाच्या उपलब्धतेनुसार तरस आपली पुनरुत्पादनाची गती वाढवू किंवा कमी करू शकतो. या घटकांमुळे तरसांच्या स्वभावैशिष्ट्यांचा मानवी समाजावर अनादी काळापासून परिणाम झालेला दिसून येतो.

भारतात आजही तरसाभोवती गूढतेचे वलय आहे. मानवी वावर क्षेत्रात अधिवास करत असूनही बहुसंख्य लोकांना या प्राण्याविषयी माहित नाही. याला या प्राण्याचा लाजाळू स्वभाव कारणीभूत ठरतो. या प्राण्यासोबत झालेल्या चकमकीमुळे लोकांच्या मनात त्याच्याविषयी दहशत निर्माण झाली आहे. कारण, आपण नेमक्या कोणत्या प्राण्यासमोर उभे आहोत, हे बर्‍याचदा माणसांना कळत नाही. जुन्नरमध्ये अनेकदा लोकांनी त्यांच्या शेतात वाघ दिसला असे म्हणताना ऐकले जाते. मात्र, तो वाघ नसून तरस असतो. तरसाच्या अंगावरील पट्ट्यांचे वाघाच्या अंगावरील पट्ट्यांशी साधर्म्य असल्याने त्याचा संबध थेट वाघाशी जोडला जातो.

 

 

 

 

काही अभ्यास असे सूचित करतात की, आज तरस हे संपूर्ण भारतातील त्यांच्या संभाव्य अधिवासांपैकी जवळपास फक्त 40 टक्के जागा व्यापतात. ते कोरड्या गवताळ प्रदेश, खडकाळ प्रदेश, दर्‍या, जंगल, झाडी आणि शेतीसारख्या विविध अधिवासांमध्ये आढळतात. आपल्याकडचे तरस हे आफ्रिकेतील तरसांपेक्षा आकाराने लहान असतात. टोकदार तोंड आणि मानेवरच्या लांब केसांमुळे त्यांना ओळखले जाते. कातडीचा हलका तपकिरी रंग आणि पट्ट्यांमुळे ते नैसर्गिक अधिवासांमध्ये मिसळून जातात. ज्यामुळे त्यांचे संरक्षण होते.

पट्टेदार तरस सामान्यतः एकटे राहतात. मात्र, विणीच्या हंगामात खास करून पिल्लांच्या जन्मानंतर त्यांचे सामाजिक वर्तन निदर्शनास येते. तरस हा प्रामुख्याने एक सफाई कामगार आहे, जो जंगलात आणि शेतीच्या आसपासच्या भागातील शव खाऊन स्वतःचा उदरनिर्वाह करतो. शवाव्यतिरिक्त फळे, काही कीटक किंवा अधूनमधून छोटी शिकार करतो, ज्यामधून तो स्वतःचा आहार पूरक ठेवतो. हा प्राणी निशाचर असून आपल्या हद्दीत अन्नाच्या शोधार्थ फिरत असतो. अभ्यासात असे आढळून आले आहे की, तरस अनेकदा शवांना आपल्या गुहेत ओढून नेतात, जेणेकरून लहान पिल्ले त्यांना खाऊ शकतील.

तरसांना मानवी समाजापासून मनोरंजन क्षेत्रापर्यंत खलनायक म्हणून चित्रित केले गेले आहे. ’द लायन किंग’ या प्रसिद्ध चित्रपटात ते नायकाच्या विरोधात बंडाची योजना आखताना दाखवले आहेत. त्यामुळे त्यांना खलनायक म्हणून प्रसिद्धी लाभली आहे. राजस्थानमध्ये एक प्रसिद्ध अंधश्रद्धा आहे की, तरस हे चेटकिणीचे वाहक असल्याने ते माणसांचा आत्मा खातात. बर्‍याच ठिकाणी असे मानले जाते की, तरस मुले चोरतात आणि मजेसाठी पशुधन मारतात. या सगळ्यामुळे त्यांच्या संख्येत अप्रत्यक्षरित्या कमालीची घट झाली आहे. कारण, ग्रामीण भागाजवळ तरस दिसल्यावर त्यांना भीतीमुळे मारले जाते. यावेळी लोक अक्षरशः प्राण्याला पकडतात, त्याचा पाठलाग करतात आणि त्याची शिकार करतात. किंबहुना त्यांच्याबद्दलच्या गैरसमजांमुळे या प्राण्यांची निर्दयपणे हत्या केली जाते. रस्ते अपघातांमध्ये होणार्‍या तरसांच्या मृत्यूने देशातील अनेक पट्टेदार तरस कमी करण्यास हातभार लावला आहे.

 

 

 

 

 

 

जंगलाचे विरळीकरण आणि त्यामधून जाणार्‍या महामार्गांच्या विस्तारामुळे तरसांचे रस्ते अपघातामधील मृत्यूंचे प्रमाण वाढले आहे. खलनायक म्हणून ओळखले जात असले, तरी त्यांच्या शरीराच्या अवयवांचीही तस्करी केली जाते. भारतात आणि इतर अनेक देशांमध्ये तरसांचे अवयव हे पारंपरिक औषधनिर्मितीकरिता विकले जातात. ज्याला उच्च किंमत मिळते.या सर्वांमुळे जगभरात त्याची संख्या फक्त दहा हजारांपुरती शिल्लक राहिली आहे. एवढे संकट असतानाही या प्राण्याला ‘भारतीय वन्यजीव संरक्षण कायद्या’च्या तिसर्‍या श्रेणीत संरक्षण मिळाले आहे. प्राणीजगतात तरस हा सर्वात देखणा प्राणी नसला, तरी परिसंस्थेतील त्यांचे स्थान महत्त्वाचे आहे. सरकार आणि वन्यजीव संस्थांनी त्यांच्या संरक्षणाकरिता संवर्धन कार्यक्रम राबवणे आवश्यक आहे. त्यांच्या खलनायक प्रतिमेमध्ये बदल घडवून आणणे ही काळाची गरज आहे. हा बदल त्यांच्यासोबत अधिवास करणार्‍या लोकांना शिक्षित करूनच केला जाऊ शकतो. त्यासाठी या प्राण्याच्या निसर्ग सेवेची जाणीव करून देणे, हे आपले कर्तव्य आहे.

-ओमकार पाटील