वनवासी कल्याण आश्रम व बाळासाहेब देशपांडे

स्थान : जशपूर नगर

राज्य : छत्तीसगढ

संस्थापक अध्यक्ष श्रद्धेय रमाकांत केशव देशपांडे उपाख्य बाळासाहेब

जन्मदिवस : दि. २६ डिसेंबर, १९१३

संस्थापक अध्यक्ष परिचय व कार्यपरिचय.

रमाकांत केशव देशपांडे उपाख्य बाळासाहेब देशपांडे यांचा जन्म अमरावती, महाराष्ट्र येथे झाला. वडील केशवराव देशपांडे सरकारी नोकरीत होते. ते ‘जेलर’ होते. त्यामुळे त्यांचे स्थानांतर होत असे.

 

श्रीगुरुजी रामटेकला होते. त्यांच्या घरातल्या पुस्तकालयातील सर्व पुस्तके वाचून काढली. अशा प्रकारे त्यांना पूजनीय श्रीगुरुजींचा पावन सहवास लाभला. बाळासाहेबांच्या जीवनाची राष्ट्रसेवेची पृष्ठभूमी तयार झाली.

बाळासाहेबांना पकडण्यात आले. तुरुंगामध्ये टाकले, यातनापण सहन केल्या. साक्षी बाळासाहेबांच्या विरुद्ध जात होत्या. परंतु, रामटेकचे तहसीलदार हरकरे तथा कवी देशपांडे यांनी बाळासाहेबांच्या विरुद्ध साक्ष द्यायला विरोध केला व बाळासाहेबांना न्यायाधीश विकेडन यांनी निरपराध घोषित केले. त्याकाळी ‘वंदे मातरम्’ बोलणे, इंग्रजांच्या विरोधात काम करणे, हा राजद्रोह होता. त्याची शिक्षा ही फाशी होती, पण नियतीला बाळासाहेबांकडून महान कार्य करुन घ्यायचे होते.

१९४३ साली बंधू नीलकंठराव यांचे निधन झाले. बाळासाहेबांवर कुटुंबाचा भार आला. १९४३ ला अचलपूर निवासी जहागीरदार यांची कन्या प्रभावती यांच्याशी त्यांचा विवाह झाला.

१९४५ ते १९४८ थोडी शांततेत गेली. महात्मा गांधींच्या हत्येनंतर नागपूरला खूप उपद्रव झाला. लोकांना संघाच्या विरोधात भडकवले. स्वयंसेवकांच्या घरावर आक्रमणे झाली. बाळासाहेब देशपांडे यांच्या घरावर जमाव चालून आला. मोठे बंधु समोर आले जे प्रख्यात फौजदारी वकील होते. त्यांना बघून गर्दीतील नेत्यांनी सांगितले, हे वकील साहेब आहेत. यांनी खूप मदत केली आहे. आम्हाला अनेक खटल्यांमधून सोडविले आहे. यांना काही करु नका. आक्रमणकारी जमाव परत गेला. ईश्वराला मोठे कार्य करुन घ्यायचे होते ना!

 

‘इसाई मिशन’च्या दहशतीतून जशपूरला मुक्त करण्याची योजना आखली. आदिमजाती कल्याण विभागाची स्थापना मध्य प्रदेश सरकारने केली. वणीकरजींनी बाळासाहेबांचे नाव सुचवले. बाळासाहेबांची व अन्य सर्वांची सहमती मिळाल्यावर बाळासाहेबांची नियुक्ती क्षेत्रीय शिक्षणाधिकारी पदावर नेमणूक झाली. नियतीने बाळासाहेबांना जशपूरला आणले व संयोग परत सरकारी नोकरीचा आला.

मासिक वेतन १५० रुपये मात्र होते. जशपूर ला येण्यापूर्वी संघ अधिकार्‍यांना भेटले. सर्वांनी या आव्हानात्मक क्षेत्रात कामाला जाण्यास प्रोत्साहित केले. उत्साहाने आव्हानात्मक कामासाठी १९४८ च्या मे महिन्यात नागपूरहून ६९७ किलोमीटर दूर निसर्गरम्य वनक्षेत्रात जशपूरला पत्नी प्रभावतींना घेऊन हे सीता व राम पोहोचले.

बाळासाहेबांना सरकारने गाडी दिली होती. संपूर्ण क्षेत्र पिंजून काढले. एक प्रोजेक्टर दिला होता. रात्री गावात जायचे. लघुपट, रामायण, महाभारत यावर आधारित चित्रपट दाखवायचे. सर्वांना ‘भारतमाता की जय!’ ‘वंदे मातरम्’चा नारा वदवून घ्यायचे व सांगायचे आपला देश स्वतंत्र झाला आहे. आपले नियम आता लागू आहेत. घाबरायचे नाही. अन्याय सहन करायचा नाही. फादरने काही केले तर खटला भरायचा. असे हे सांगत त्याप्रमाणे फादरला आरोपीच्या पिंजर्‍यात उभे करायचे. लोकांना बघायला बोलवायचे. फादर हा देव नाही. त्याने काही गुन्हा केला, पण काही गडबड, अन्याय, अत्याचार केले, तर आपले न्यायालय त्याला शिक्षा देऊ शकते, अशाप्रकारे मिशनरी दादागिरी बंद केली. १९५१ ला पू. ठक्कर बाप्पा बघायला आले. ठक्कर बाप्पांना परिवर्तनाचा आनंद झाला.

“आज तुला इसाई काय शिकवतात?” त्यावर सायमन दुलारनी सांगितले, “राम, कृष्ण खराब आहेत, चोर आहेत. ते आमचे नाहीत, बाहेरून आले आहेत. आमच्यावर राज्य करतात.हिंदू दुष्ट आहेत. एक दुसर्‍याशी प्रेम करु शकत नाही.” आणि तो हमसून मोठ्याने रडायला लागला व म्हणाला, “आजपासून मी ख्रिश्चन नाही. मी हिंदू आहे. इसाई धर्म सोडल्याने मला नोकरीवरून काढून टाकतील. मी गरीब आहे. मी माझा निर्वाह करीन.” पुन्हा म्हणू लागला, “मी शेकडो लोकांना इसाई बनविले. माझी चूक मला कळली. ती मी सुधारणार. त्यांना परत हिंदू बनवणार. घरवापसी करीन.” त्याला बाळासाहेबांनी कामाला लावले. बोलल्याप्रमाणे सायमन दुलारने गावागावात फिरून घरवापसी कार्य मोठ्या प्रमाणात केले. सगळीकडे वातावरण बदलले. बाळासाहेब सर्वांना समजावत. दबावामुळे, प्रलोभनाने, मारपीट करुन लोकांचे सामूहिक धर्मांतरण झाले होते. दबाव दूर झाल्यावर आपल्या मूळ श्रद्धेकडे परत आले.त्यांच्यावर लादलेल्या इसायतपासून मुक्त झाले.

१९४९ ला पूज्य ठक्कर बाप्पा जशपूरला आले. कार्यविस्तार व प्रभाव बघून प्रसन्न झाले. दुर्दैवाने १९५१ ला पूज्य ठक्कर बाप्पांचा मृत्यू झाला.त्यामुळे शासन व वनवासींच्यामध्ये सेतूचे काम करणारी कडी तुटली.स्वतंत्र भारतातील प्रथम निवडणुकीची तयारी सुरू झाली. मतांचे सौदागर मत मिळवण्यासाठी, ख्रिश्चनांचे मत मिळवण्यासाठी फादरना भेटायला गेले. त्यांची प्रथम मागणी होती की, देशपांडे यांची बदली करा. गडचिरोली महाराष्ट्रात पाठवले. सामान्य तक्रार केली. त्यावरही कारवाई केली. खोटे आरोप लावले तपास केला. ते निर्दोष सिद्ध झाले. पुन्हा जशपूरला सन्मानपूर्वक आणले.नोकरीवर हजर झाले. अनुभवाला आले की, पहिल्यासारखे वातावरण राहिलेले नाही. नागपूरला प.पू.श्रीगुरुजींशी विचारविनिमय झाला. त्यांच्याशी झालेल्या निर्णयाप्रमाणे सरकारी नोकरी सोडून अशासकीय स्तरावर संस्था स्थापन करून त्या माध्यमातून जशपूर क्षेत्रात कार्य करण्याचा निर्णय झाला. नागपूरहून परत जशपूरला आल्यावर मे १९५१ ला सरकारी नोकरीचे त्यागपत्र दिले व वकिलीला प्रारंभ केला.

ईश्वरीय आशीर्वाद असलेले वनवासी कल्याण आश्रमाचे कार्य प्रेरणा देणार्‍या प्रसंगातून प्रारंभित झाले. बाळासाहेब देशपांडेंनी वकिलीला प्रारंभ केली. प.पू.श्रीगुरूजींनी मदतीसाठी संघाचे प्रचारक मोरुभाऊ केतकरना जशपूरला पाठवले. काम सुरू करायचे ठरले. बाळासाहेब प्रवास, संपर्कयात्रा करत होते. प्रयत्न चालू होते. तरीपण आश्रम शाळेसाठी ग्रामीण भागातून वनवासी मुलं जशपूरला पोहोचत नव्हती. मोरुभाऊ खिन्न होऊन, कामासाठी आतुर झाले होते.त्या रात्री प्रचंड पाऊस पडत होता. अत्यंत निराश होते. अनेक महिने झाले, पण ज्या कार्यासाठी मी जशपूरला आलो, ते कार्य प्रारंभित व्हायचे काही लक्षण दिसत नाही. कुणी मुलं आली नाही, तर कार्य सुरू कसे होणार? उद्या बाळासाहेबांना भेटून सांगू की, कार्य सुरू होत नाही. त्यामुळे माझा वेळ वाया जातो आहे. कार्य न होणे, हे मला असहनीय आहे. या विचारात त्यांना झोप लागली.



रात्री झोपेत स्वप्न पडले. प. पू. डॉ. हेडगेवारजी पाठीवर प्रेमाने हात फिरवून मोरूभाऊ केतकरांना म्हणाले, “काय मोरु कसे काय चालले आहे तुझे काम? चालू दे, चालू दे.” व डॉक्टर अंतर्धान झाले व ते झोपेतून जागे झाले व विचार करु लागले. हे काय झाले? दुसर्‍या दिवशी सकाळी सहा वनवासी मुले आश्रम शाळेत शिकायला आली. मोरूभाऊ केतकर आनंदविभोर झाले व रात्रीचे स्वप्न ‘स्वप्न’ न राहता प्रत्यक्षात आले. डॉ. हेडगेवारांचा आपल्या कार्याला आशीर्वाद आहे. त्यांचे मन असीम श्रद्धा व आत्मविश्वासाने भरून आले व हे कार्य ईश्वरीय प्रेरणा व आशीर्वादाने आवश्य पूर्ण होईल, हा विश्वास झाला. बाळासाहेबांना भेटायला गेले व रात्रीचे स्वप्न सांगितले. बाळासाहेबांचे मनसुद्धा श्रद्धा, भक्ती व आत्मविश्वासाने भरून आले. जेव्हा स़ंकटं येतात तेव्हा हा प्रसंग सतत प्रेरणा देत राहिला. ‘डटे रहो और अपना कार्य करो।’

माजी राष्ट्रपती रामनाथ कोविंद, बभनी उत्तर प्रदेश.

 

कर्मयोगी श्रद्धेय बाळासाहेब देशपांडे यांनी २६ डिसेंबर, १९१३ ला प्रारंभ केलेली जीवन यात्रा २१ एप्रिल, १९९५ ला कर्मभूमी जशपूर नगर येथे समाप्त केली.

 

भारताच्या सर्वोच्च राष्ट्रपतीपदावर महामहिम द्रौपदी मुर्मू यांची नेमणूक झाली, हा जनजाती समाजाच्या महिलांचा गौरव आहे. भारत सरकारचे अभिनंदनीय कार्य आहे.

Email:-kalyanashram२०१०@gmail.com

-सुहास पाठक

(लेखक वनवासी कल्याण आश्रम पश्चिम क्षेत्र शिक्षण आयाम प्रमुख आहेत.)

suhaspathak९@gmail.com