कुष्ठरोग

 

 

 

 

 

कुष्ठरोग हा प्राचीन आजार असून त्याचा उल्लेख इसवी सनापूर्वीच्या अनेक ग्रंथांतदेखील आढळतो. चेहरा विद्रूप होणे, हातापायाची बोटे झडणे, जखमा चिघळणे, हातापायांच्या स्नायूंमध्ये कमजोरी येणे, डोळ्यांना इजा होणे इत्यादी लक्षणांचा उल्लेख जुन्या ग्रंथांत मिळतो. अशा व्यक्तीला किंवा कुटुंबाला वाळीत टाकले जायचे. ६० वर्षांपूर्वी माझ्या शालेय जीवनात पाहिलेले कुष्ठरोगी आठवतात. रेल्वे पुलावर किंवा बाजारात हे रुग्ण भीक मागायला बसलेले असायचे. झडलेल्या बोटांनी ते मुश्किलीने डबा पकडू शकत असत.

 

 

 त्यातील वृद्ध बाई ही छोट्या चाकाच्या फळीवर बसलेली असे. तिला दोरीने ढकलत सामुदायिक भीक मागितली जाई. या कमनशिबी रुग्णांना भीक देणे तर बाजूलाच, पण त्यांच्या आसपासही सामान्य नागरिक फिरकत नसत. पुढे हायस्कूलला जायला लागलो तेव्हा कळले की, हे सर्व कुष्ठरोगी मुलुंड (पूर्व) येथे लेबर कॉलनीत राहतात. हे सर्व दारु गाळण्याचा व्यवसाय करतात. अनेक दारुच्या अड्ड्यांवर त्यांच्यामार्फतच हातभट्टीची दारु पुरविली जायची.

 

 

काही मद्यपी लेबर कॉलनीत जाऊन दारु पिऊन येत. पोलीस आणि महानगर पालिकेवाले नियमित हप्ते घेत व न दिल्यास त्यांना मारहाण करत. कुष्ठरोग हा किती संसर्गजन्य आहे, याविषयी विद्यार्थीदशेत बरेच गैरसमज होते. रुग्णाला चुकून स्पर्श झाला, तरी भीती वाटे. वैद्यकीय महाविद्यालयात असताना वडाळ्याच्या ‘अॅकवर्थ लेप्रसी होममध्ये लेक्चरसाठी जावे लागे. तेथील ओपीडी व रुग्ण बघताना भीती वाटत असे. एवढेच नव्हे, तर तेथील वर्गातील बेंचना हात लावायचीदेखील भीती वाटत असे. पुढे कालांतराने ही भीती नाहीशी झाली. माझ्या गुरुजनांच्या आशीर्वादामुळे माझ्या दवाखान्यात अनेक कुष्ठरोगाच्या रुग्णांचे मी प्राथमिक निदान केले व त्यांच्यावर वेळीच उपचार करुन त्यांना सामाजिक अवहेलनेपासून वाचविले.

 

 

 

कुष्ठरोग हा ‘मायकोबॅक्टेरिअम लेप्रे’ या जंतूमुळे होणारा आजार आहे. याची वाढ ‘टीबी’च्या जंतूसारखी हळूहळू होत असल्यामुळे प्राथमिक लक्षणे नगण्य असतात. हे जंतू मज्जासंस्थेतल्या नसांमध्ये वाढतात व त्यामुळे स्पर्श आणि तापमानाची संवेदना कमी होऊ लागते.

 

 

पांढरा चट्टा - चेहर्यावर किंवा शरीराच्या इतर कुठल्या भागावर पांढरा चट्टा दिसणे. हा चट्टा बर्याचवेळा दुर्लक्षिला जातो किंवा त्याची अवास्तव चिंता केली जाते. सूक्ष्मदर्शक भिंगाखाली हा डाग बघितल्यास त्याबद्दल जास्त माहिती मिळू शकते. या डागाच्याभोवती व्यवस्थित मार्जिन आहे का? त्या चट्ट्यावर केसांची लव आहे का? स्पर्श ज्ञान शाबूत आहे का? हे सर्व बारकाईने तपासले जाते. असाच चट्टा शरीरावर इतर ठिकाणी खासकरुन पाठीवर आहे का, तेदेखील बघितले जाते. त्याचप्रमाणे हाताच्या कोपरामागील नसा जाड झाल्या आहेत का, याचादेखील आढावा घेतला जातो. या सर्वांवरुन कुष्ठरोगाबद्दल संशय निर्माण झाल्यास रूग्णास त्वचारोगतज्ज्ञांकडे पाठविले जाते. ते वरील सर्व चाचण्या करुन बघतात व जरुर पडल्यास ‘स्किन बायोस्पी’ करुन कुष्ठरोगाचे निदान पक्के करतात. वेळीच उपचार सुरु झाले, तर रुग्ण पूर्णपणे बरा होतो.

 

 

पांढर्या चट्ट्याचे निदान करताना खास करुन लहान मुलांमध्ये इतर आजारांचा देखील विचार करावा लागतो. कारण, उत्साहाच्याभरात कुष्ठरोगाचे चुकीचे निदान होण्याची शक्यता असते.

 

 

चार दशकांपूर्वी ‘डॅपसॉन’ आणि ‘हेन्साप्रान’ ही दोन औषधे प्रचलित होती. यांचा प्रभावदेखील मर्यादित होता. ही औषधे दोन ते पाच वर्षे घ्यावी लागत होती. तरीदेखील आजारात गुंतागुंत होऊन बोटे वाकडी होणे, बोटे झडणे, चेहरा विद्रूप होणे अशी लक्षणे दिसायची. ऐंशीच्या दशकात कुष्ठरोगाच्या उपचारात क्रांती आली. ‘रिफामपिसीन’ या औषधाचा उपचारात समावेश करण्यात आला. यामुळे उपचाराचा कालावधी सहा महिने ते एक वर्षावर आला. गुंतागुंतीचे प्रमाण कमी झाले व रोगाची संसर्गजन्यता कमी झाली. ‘रिफामपीसीन कॅप्सूल’चा पहिला डोस घेतल्यावरच रोग पसरण्याची शक्यता अत्यंत कमी होऊन जाते. या सर्वांचा परिणाम म्हणजे कुष्ठरोगाची संख्या गेल्या दोन दशकात कमी होऊ लागली. रोगावर नियंत्रण तर आलेच, पण भविष्यात आपल्या देशातून या रोगाचे संपूर्ण निर्मूलन होईल, अशी आशा निर्माण झाली आहे.

 

या पार्श्वभूमीवर दि. ३ ऑक्टोबर ते १२ ऑक्टोबरपर्यंत राबविण्यात आलेल्या शोध मोहिमेस विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे.

केस स्टेडी

 

१९८१ साली ‘वाडिया चिल्ड्रन हॉस्पिटल’मध्ये निवासी डॉक्टर होतो. दर शनिवारी चर्मरोगाची ‘ओपीडी’ असायची. तेथे प्रसिद्ध चर्मरोगतज्ज्ञ डॉ. रिबेरो यायचे. त्यांच्या हाताखाली चर्मरोगाबद्दल चांगले ज्ञान मिळाले. प्रत्येक पांढरा चट्टा हा भिंगाखालीच बघावा, ही शिस्त त्यांनी लावून दिली. ही शिस्त मी पुढे 40 वर्षे पाळली व अनेक कुष्ठरोग्यांचे प्राथमिक निदान माझ्या दवाखान्यात केले. एक केस स्टडी इथे देत आहे.

 

 

आठ वर्षांची आशा, एक चुणचुणीत शालेय मुलगी होती. तापाचे औषध घेण्यासाठी ती तिच्या आईसोबत माझ्या दवाखान्यात आली होती. आईने तिच्या तोंडावर असलेल्या पांढर्या चट्ट्याबद्दल माझ्याकडे सहज विचारणा केली. रिबेरो सरांच्या शिकवणीप्रमाणे तो चट्टा मी भिंगाखाली तपासला. स्पर्शज्ञानाची चाचणी केली. या सर्व चाचण्यात माझा निष्कर्ष कुष्ठरोग येत होता. आशाच्या आईला विश्वासात घेऊन तिला निदान सांगितले व खात्री करुन घेण्यासाठी चर्मरोगतज्ज्ञांकडे जाण्यांचा सल्ला दिला. आशाची आई या निदानाने पार हादरुन गेली.

 

 

 

आपल्या सुंदर मुलीचे पुढे काय होणार. आपल्या कुटुंबाला वाळीत टाकणार का? अशा शंका ती मला विचारु लागली. तिला धीर देऊन चर्मरोगतज्ज्ञाच्या साहाय्याने संपूर्ण उपचार व्यवस्थित झाले. हळूहळू पांढरा चट्टा नाहीसा झाला. तिच्या आजाराबद्दल आशाचे आई-वडील, चर्मरोगतज्ज्ञ आणि मी अशा फक्त चौघांनाच माहिती होती. आशाला तिच्या आजाराची अजिबात कल्पना नव्हती. आशा दिसायला अतिशय सुंदर होती. पुढे ती पदवीधर झाली. चांगल्या नोकरीला लागली व एक दिवस लग्नाची पत्रिका घेऊन आली. आशा अतिशय आनंदात होती. आशाच्या आईने माझे आभार मानले. आज आशाचा सुखी संसार चालू आहे आणि तिचा मुुलगादेखील १५ वर्षांचा झाला. लवकर निदान आणि वेळीच उपचार केले, तर हा आजार संपूर्ण बरा होतो.

कुष्ठरोगाचे आपल्या देशातून संपूर्ण निर्मूलन होवो, ही सदिच्छा!

 

डॉ.मिलिंद शेजवळ