जग समुद्रातील प्रवाळांचे

हर्षल कर्वे - प्रवाळ म्हणजे समुद्रातील एक प्रकारचे जीव. त्यांना इंग्रजीत ’कोरल’ असेही संबोधले जाते. आपण बर्‍याच वेळा ‘डिस्कव्हरी’ किंवा ‘नॅशनल जियोग्राफीक’ या चॅनेलवर समुद्राखालील जीवसृष्टी पाहत असतो. त्यामध्ये जे रंगीत फुलासारखे दूरवर पसरलेले दगडासारखे प्राणी दिसतात ते म्हणजे प्रवाळ. अजून स्पष्ट शब्दांत सांगायचे झाले, तर ऑस्ट्रेलियातील ’ग्रेटबॅरियर रीफ’ किंवा अंदमान-निकोबार बेटे तसेच लक्षद्वीप येथील प्रवाळांच्या शैलभित्तींबद्दल तर तुम्ही ऐकलं असेलच. अगदी जवळचं सांगायचं झालं, तर मालवणच्या किल्ल्याजवळ जाऊन प्रवाळ पाहण्यासाठी तुम्ही ‘स्कूबा डायविंग’चा अनुभव नक्कीच घेतला असेल.

 

 

प्रवाळ हे एक समुद्रातील अपृष्ठवंशीय प्राण्यांचा प्रकार आहे. या गटामध्ये अनेक प्रकारच्या प्रवाळांच्या जातींचा समावेश होतो. सामान्यतः प्रवाळांचे दोन प्रकार असतात, कठीण किंवा कठोर प्रवाळ आणि मृदू प्रवाळ. तसेच काही एकाच प्रवाळांच्या जाती एकत्र राहतात, तर काही एक-एक असे विलग राहतात. कठोर प्रवाळ आपल्याभोवती ‘कॅल्शियम कार्बोनेट’ म्हणजेच चुनखडीचे आवरण तयार करते, ज्यामुळे पॉलिप्सना संरक्षण मिळते. याउलट मृदू प्रवाळ ‘कॅल्शियम कार्बोनेट’चेआवरण तयार करत नाही. प्रत्येक वैयक्तिक कोरल (प्रवाळ) प्राण्याला ’पॉलीप’ म्हणतात आणि बहुतेक शेकडो ते हजारो अनुवांशिकदृष्ट्या एकसारखे पॉलिप्स समूहात राहतात, जे वसाहत तयार करतात. या पॉलिप्सचा आकार फुलासारखा असतो, मध्यभागी तोंड आणि तोंडाच्या बाजूने फुलाच्या पाकळ्यांप्रमाणे दिसणारे तंतू असतात. या तंतूंमध्ये डंख देणार्‍या विषारी पेशी असतात. या तंतूंचा वापर करून ते आपल्या भक्ष्यांना पकडतात. त्याचप्रमाणे, बर्‍याच प्रवाळांचा आणि एकपेशीय वनस्पतींचा (zooxanthellae algae) परस्पर संबंध असतो. याएकपेशीय वनस्पती प्रवाळांमध्ये अधिवास करतात आणि त्याहूनही मनोरंजक म्हणजे प्रकाशसंश्लेषण क्रियेद्वारे ते प्रवाळांमध्ये अन्न तयार करतात. ज्यामुळे प्रवाळाना उर्जा प्राप्त होते. या एकपेशीय वनस्पतींपासून प्रवाळांना त्यांचे रंगप्राप्त होतात. हे प्रवाळ रंगीत असल्यामुळे आकर्षक दिसतात.

 

 

 

कठोर प्रवाळ आसपासच्या समुद्री पाण्यापासून मुबलक प्रमाणात कॅल्शियम काढतात आणि संरक्षण आणि वाढीसाठी कडक रचना तयार करण्यासाठी याचा वापर करतात. त्यामुळे कोरल रीफ (प्रवाळांची भिंत) लाखो छोट्या ‘पॉलिप्स’द्वारे तयार झालेली एक मोठी संरचना असते आणि इतर शेकडो हजारो प्रजातींना एक अधिवास उपलब्ध करून देते. ‘कोरलरीफ्स’ ही पृथ्वीवरील सर्वात मोठी अशी जीवंत रचना अवकाशातून दृश्यमान होणारी एकमेव जीवंत संरचना आहे. सध्या ज्ञात असल्याप्रमाणे, मागील २०० ते ३०० दशलक्ष वर्षांपूर्वी पृथ्वीवर ‘कोरलरीफ्स’ विकसित झाले आहेत. ‘कोरलरीफ्स’ ही एक समुद्राखालील अद्वितीय परिसंस्था आहे, जिथे अनेक प्रकारचे समुद्री जीव आसरा घेण्यासाठी येतात. काही आपलं संपूर्ण आयुष्य तिथेच व्यतीत करतात. या परिसंस्थेत प्रवाळांसोबत मासे, molluscs, खेकडे, विविध प्रकारचे रंगीत किडे, स्पंज यांसारख्या अनेक प्राण्यांची जटिल आणि गुंतागुंतीची अन्नसाखळी तयार झालेली असते. हे सगळे प्राणी मोठ्या प्रमाणात प्रवाळांवर तसेच एकमेकांवर अवलंबून असतात आणि म्हणूनच ‘कोरलरीफ्स’ना पाण्याखालीलची ‘वर्षावने’ असेही संबोधले जाते.

 

 

 

 

 

अनेक प्रवाळ प्रजाती दरवर्षी एक किंवा दोनदा पुनरुत्पादन करतात. बहुतेक ‘कोरल’ प्रजाती अंडी आणि शुक्राणूंना पाण्यात सोडतात, यालाच इंग्रजीत ’स्पॉनिंग’ असे म्हणतात. ‘स्पॉनिंग’चा कालावधी एका प्रजातीपासून दुसर्‍या प्रजातीमध्ये बदलतो. जेव्हा अंडी आणि शुक्राणू भेटतात, तेव्हा ते ‘प्लॅन्यू’ला म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या अळ्या ( larvae) तयार करतात. याचे रूपांतर छोट्या प्रवाळांमध्ये होते. हे छोटे प्रवाळ लहान जेलीफिशसारखे दिसते आणि प्रथम समुद्राच्या पृष्ठभागाच्या जवळ फिरते, योग्य जागा मिळत नाही तोपर्यंत. पुढे हे छोटे प्रवाळ कठीण पायथ्याशी जाऊन बसतात आणि तिथेच वाढतात.

 

 

 

 

प्रचंड प्रवाळीभित्ती तयार करणार्‍या बहुतांश प्रवाळ प्रजाती मंदगतीने वाढतात, पाच ते २५ मिमी इतकेच. सगळ्यात जलद वाढणारी प्रजात ही एका वर्षात १५ सेंमी इतकी वाढते. प्रवाळांच्या या वसाहती कित्येक दशके ते शतके जगू शकतात. काही वसाहती चार हजार वर्षांपेक्षा जास्त काळ जगल्या आहेत. प्रवाळांच्या वयाचा अंदाज त्यांच्या सांगाड्याचे विच्छेदन करून त्यामधील वर्तुळाकार वृद्धिवलयांच्या मापावरून लावता येतो, अगदी झाडांचे वय मोजमाप करतात त्याचप्रमाणे. असाच अभ्यास करून, ‘ग्रेट बॅरिअर रीफ’ हा जवळपास २० हजार वर्षांपासून अस्तित्वात असल्याचे कळले आहे. ज्या प्रवाळांमध्ये एकपेशीय वनस्पती अधिवास करून प्रकाश संश्लेषणाचं काम करतात, ते उथळ पाण्यातच पसरतात, अर्थातच जोवर सूर्यकिरण पोहोचू शकतात तिथपर्यंत. म्हणूनच निळसर स्वच्छ पाण्यात अशा प्रकारचे प्रवाळ काही खोलवर आढळून येतात. परंतु, यालाच अपवाद म्हणजे, काही प्रवाळांच्या प्रजाती अतिशय खोल, अंधारात, थंड वातावरणात, २० हजार फूट खोल, जिथे सूर्यकिरणांचा नामोनिशाणा नसतो, तिकडेसुद्धा काही मृदू आणि कठोर प्रवाळांच्या जाती आढळून येतात. या प्रवाळांमध्ये एकपेशीय वनस्पती नसून ते खूप धीम्या गतीने वाढतात.

 

 

 

 

या प्रवाळभित्ती तुम्हा-आम्हाला अतिशय फायद्याचे असतात. कांदळवनाप्रमाणे, आपल्या किनार्‍यांचे अकाली वादळांपासून तसेच त्सुनामीसारख्या प्रचंड लाटांपासून संरक्षण करतात. जैवविविधतेने परिपूर्ण असलेले हे अधिवास पर्यटकांना आकर्षित करतात. या ठिकाणी ‘स्कुबा डायविंग’ आणि ‘स्नॉर्कलिंग’सारख्या पर्यटनाला प्रचंड वाव असतो. त्यातूनच तेथील स्थानिक लोकांना उपजीविकेच्या संधी उपलब्ध होतात. मुबलक प्रमाणात खाणं उपलब्ध असल्यामुळे आणि प्रजननासाठी उत्तम अधिवास असल्यामुळे विविध प्रकारचे सागरी मासे येथे प्रजननासाठी मोठ्या संख्येने एकत्र येतात. त्यामुळे जगभरातील हजारो-लाखो लोकांना प्रवाळभित्ती उत्पन्न प्राप्त करून देतात. सध्या ज्ञात असल्याप्रमाणे प्रवाळभित्तींपासून आपल्याला दरवर्षी चार-पाच लाख कोटी एवढे उत्पन्न प्राप्त होते, कोणत्याही गुंतवणुकीशिवाय. जवळपास, ५० कोटी लोकसंख्या प्रवाळभित्तींवर अवलंबून आहे. एवढेच काय, तर अनेक प्रवाळांमधून उपजत होणार्‍या संयुगांचा वापर करून क्षयरोग, कर्करोग, अधिहर्षता, उष्मादाह यांसारख्या आजारांविरुद्ध औषधे तयार केली जातात. सध्या जगात सर्वांना वेढलेल्या ‘कोविड-19’ या आजारावर प्रवाळांमधील काही संयुगांमध्ये विषाणुरोधी गुणधर्म असल्याचे आढळून आले आहे.

 

 

 

असे हे ‘कोरल रीफ्स’ जगभरात समशीतोष्ण आणि उष्णकटिबंधीय प्रदेशात पसरलेले आहेत. पॅसिफिक महासागर, हिंदी महासागर आणि अटलांटिक समुद्रात या प्रवाळभित्तींनी आपले हात-पाय पसरले आहेत. साधारणतः प्रवाळ २६०-२७० से. या तापमानात राहण्यास पसंत करतात. काही प्रजातींनी १८० सेल्सियस, तर काहींनी १३० से. या तापमानातही जुळवून घेतले आहे. भारताच्या किनार्‍यालगत अनेक ठिकाणी प्रवाळभित्तींचा आढळ दिसून येतो. गुजरातमधील कच्छचे आखात, महाराष्ट्रातील मालवणचा किनारा, तामिळनाडूमध्ये मन्नारचे आखात, तर लक्षद्वीप आणि अंदमान येथील बेटे या ठिकाणी प्रवाळभित्ती पसरलेल्या आहेत. त्याचप्रमाणे, छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या आरमारातील नौदलाचे प्रमुख, कान्होजी आंग्रे यांच्या स्मरणार्थ नामनिर्देशित केलेले आंग्रीयाचे बेटसुद्धा प्रवाळ आणि इतर समुद्री जीवसृष्टींनी समृद्ध आहे.

अशा या प्रवाळांचे संरक्षण करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. त्यामुळेच प्रवाळभित्ती तयार करणारे प्रवाळ, ‘ब्लॅक कोरल्स’, ‘ऑर्गन पाईप कोरल’, ‘फायर कोरल’ आणि ‘सीफॅन’ या प्रवाळांच्या प्रजाती भारतीय वन्यजीव अधिनियम, १९७२ या कायद्याअंतर्गत संरक्षित आहेत. यांना वाघाइतकेच संरक्षण दिले गेले आहे. त्यामुळे या प्रजातींच्या तस्करी-व्यापार तसेच या प्रवाळ प्रजाती बाळगण्यावर बंदी आहे आणि कायद्याने गुन्हासुद्धा. बर्‍याच वेळा अंधश्रद्धेपोटी या प्रवाळांची तस्करी केली जाते. एवढेच काय, तर आजतागायत या प्रवाळ प्रजाती तसेच प्रवाळभित्तींना अनेक धोके निर्माण झाले आहेत. त्यातील सर्वात धोकादायक बाब म्हणजे समुद्राचे वाढते तापमान ! हवामानातील कार्बन डायॉक्साईड समुद्र मोठ्या प्रमाणावर शोषून घेत असतो. हा वायू मोठ्या प्रमाणात उष्णता धरून ठेवतो आणि यामुळेच समुद्राचे तापमान वाढू लागले आहे. या वाढत्या तापमानाचा दुष्परिणाम प्रवाळभित्तीवर होत आहे. प्रवाळांमध्ये असलेल्या एकपेशीय वनस्पती या वाढत्या तापमानात प्रकाश संश्लेषणाचे काम करू नाहीत. त्यामुळे नको असलेले घटक म्हणून प्रवाळ या अन्नाचा प्रमुखस्रोत असणार्‍या एकपेशीय वनस्पतींना बाहेर काढतात आणि याचा परिणाम म्हणजे कालांतराने असे प्रवाळ पांढरे पडतात, यालाच ’कोरल ब्लीचिंग’ असेही म्हणतात. बराच काळ जर पाण्याचे तापमान कमी झाले नाही, तर हे प्रवाळ मृत पावतात. याव्यतिरिक्त, प्रवाळभित्तींवर अनेक टांगत्या तलवारी आहेतच. मासेमारीच्या काही विध्वंसक पद्धतींमुळे, बोटींचे नांगर प्रवाळांमध्ये अडकून तर अशाश्वत पर्यटनामुळे प्रवाळाचे मोठ्या प्रमाणावर नकसान होत आहे. अवसादन, प्लास्टिक प्रदूषण, प्रवाळांचे विविध आजार, तसेच किनार्‍यालगतचे अनियोजित विकास प्रकल्प हे सुद्धा प्रवाळांसाठी घातक ठरत आहे.

‘कोरल ब्लीचिंग’पासून बचाव म्हणून काही प्रवाळामध्ये काही तात्पुरते अनुकूल बदल होतात. अशा वेळी काही प्रवाळांच्या प्रजाती एकपेशीय वनस्पतींभोवती ‘फ्लोरोसंट’ रंगद्रव्याचं आवरण तयार करतात, ज्यामुळे तापमान वाढून विपरित परिणाम होत नाही. अगदी तुम्ही ’सनस्क्रीन’ लावता त्याप्रमाणेच! मियामी बेटांवरील शहरी भागातील जलप्रदूषणामध्ये वास्तव्य करत असलेली प्रवाळांची एक प्रजात (ब्रेन कोरल) काही विशिष्ट प्रकारचे प्रथिने आणि संयुगे तयार करते, जी प्रदूषणामुळे तयार होणार्‍या रोगजनक घटकांचा खात्मा करते आणि या घटकांमुळे संसर्ग होण्याआधीच त्यांचा अन्न म्हणून वापर केला जातो. अशा या काही अनुकूल बदलांमुळे काही प्रवाळ प्रजाती वातावरणातील बदलांना न जुमानता तग धरून बसल्या आहेत.