ज्ञानेश पुरंदरे : वंचित समाजगटातील युवकांसाठीचे प्रेरणादायी व्यक्तिमत्व

पुढे अभियांत्रिकी पदविकेच्या अभ्यासक्रमात ते महाविद्यालयात प्रथम क्रमांकाने उत्तीर्ण झाले. त्यानंतर चार वर्षे त्यांनी ‘बजाज ऑटो’च्या संशोधन व विकास विभागामध्ये नोकरीही केली. पण, शालेय व महाविद्यालयीन शिक्षण चालू असताना त्यांच्यावर ‘स्वरूपवर्धिनी’च्या माध्यमातून झालेले समाजसेवेचे संस्कार त्यांना स्वस्थ बसू देईना. नोकरीत त्यांचे मन रमेना. त्यामुळेच त्यांनी १९९६ मध्ये नोकरीचा राजीनामा दिला व ते ‘स्वरूपवर्धिनी’चे पूर्णवेळ कार्यकर्ते बनले. अगदी बेताची आर्थिक परिस्थिती असतानासुद्धा चांगल्या पगाराची नोकरी सोडून सामाजिक कार्यात झोकून देण्याचा ऐन तारुण्यातील त्यांचा निर्णय खूपच धाडसी होता. ज्ञानेशचे वडील घरात एकटेच कमावणारे होते व ते शासनाच्या फोटोझिंको छापखान्यात खिळे जुळविण्याचे कामगार म्हणून काम करत. घरात गृहिणी असणारी आई व धाकटा भाऊ महेश. पुण्यातील कसबा पेठेत एका अत्यंत छोट्या खोलीत हे कुटुंब राहात होते. घरच्यांचा विरोध पत्करून ज्ञानेशने हा कठोर निर्णय घेतला. ‘स्वरूपवर्धिनी’चे संस्थापक किशाभाऊ पटवर्धन यांच्यासोबत काम करण्याची त्यांना एक तपाहून अधिककाळ संधी मिळाली. त्यातून त्यांचे व्यक्तिमत्व खर्‍या अर्थाने घडत गेले. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचेही ते स्वयंसेवक होते. त्यातूनही त्यांना देशसेवेचे बाळकडू मिळाले होते.

 

स्वतःला मिळालेल्या पुरस्काराच्या रकमाही जवळ बाळगण्याचा मोह त्याने कधी बाळगला नाही, त्या ‘स्वरूपवर्धिनी’त जमा करून टाकत असे. स्वतःच्या कुटुंबातील अडचणीच्याप्रसंगी तो कधी घरच्यांशी फटकून वागला नाही, तर त्याने घरीही कर्तेपणाची भूमिका निभावली, निःशब्दपणे! मग तो वडिलांना अखेरच्या आजारपणात झालेला अन्ननलिकेचा कर्करोग असो की भावाचा ऐन तारुण्यात अचानकपणे उद्भवलेला जीवघेणा आरोग्याचा प्रश्न असो. कणखर व दृढनिश्चयी भासणार्‍या ज्ञानेशचे हे वेगळे, अपरिचित असे हळवे व मृदू रूप होते.

 

सलग दहा दिवस शिवचरित्रावर अभ्यासपूर्ण मांडणी करू शकणार्‍या मोजक्या वक्त्यांपैकी ते एक होते. बाबासाहेब पुरंदरे, निनाद बेडेकर, पांडुरंग बलकवडे यांचा वारसा पुढे चालविणारे होते. शिवचरित्राच्या मांडणीसाठी त्यांना महाराष्ट्राच्या कानाकोपर्‍यातून व्याख्यानांची निमंत्रणे येत. अशी शेकडो व्याख्याने त्यांनी शिवजयंती व अन्य निमित्ताने दिली आहेत. काही व्याख्याने तर त्यांनी महाराष्ट्राबाहेरही दिली. १९९३च्या लातूर भूकंपामध्ये ते ‘स्वरूपवर्धिनी’च्या गटाबरोबर महिनाभर मदतकार्यासाठी गेले होते. त्यावेळी दिवसभराचे मदतकार्य संपल्यावर ते सलग दहा दिवस गावात शिवचरित्राची मांडणी करत होते. चक्क गावात मंडप टाकून हा व्याख्यानाचा कार्यक्रम पार पडला. शिवचरित्राबरोबरीने विवेकानंद व सावरकर हेही त्यांचे अभ्यासाचे विषय होते. त्यावरही ते व्याख्याने देत. अरुणाचल प्रदेशातल्या तवांग येथे भारतीय सैन्याने छत्रपती शिवाजी महाराजांचा पुतळा बसविण्याचे ठरविले, तेव्हा उत्साहाने ज्ञानेश पुरंदरे तेथे गेले. आपल्या शिवचरित्राने व पोवाड्याने तेथील सैनिकांना त्यांनी मंत्रमुग्ध केले. समुद्रसपाटीपासून सुमारे आठ हजार फूट उंचावर हिमालयाच्या युद्धभूमीवर सदैव दक्ष असणार्‍या मराठी सैनिकांसाठी तर ही अनोखी पर्वणीच होती.

ज्ञानेश पुरंदरे यांचे वक्तृत्व हे काही फक्त शिवचरित्रापुरते मर्यादित नव्हते, तर ठायी ठायी व्यक्त होणारे होते. मग ते कार्यकर्त्यांसमवेत वारंवार होणार्‍या चर्चा-बैठकांतून कधी व्यक्त होत असे, तर कधी ‘स्वरूपवर्धिनी’तील एखाद्या कार्यक्रमाच्या सूत्रसंचलन अथवा वक्ता परिचयाची भूमिका पार पाडताना व्यक्त होत असे. परदेशात विशेषतः अमेरिकेत किशाभाऊंनी त्यांना आवर्जून आपल्यासोबत निधी संकलनासाठी नेले होते. त्यावेळी त्यांनी मराठी सोबतच हिंदी, इंग्रजी भाषेत ‘स्वरूपवर्धिनी’ची मांडणी करण्याचा सराव केला होता. अलीकडे दुबई, शारजा येथे देखील निधी संकलनासाठी ते गेले असता त्यावेळेसही तो उपयोगी पडला. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या पुण्यात दरवर्षी होणार्‍या संघ शिक्षा वर्गातही ते कधी वक्ते, म्हणून तर कधी शिक्षक म्हणून आवर्जून जात. संघ ही मातृसंस्था आहे, अशी त्यांची धारणा दृढ होती.

 

बदलत्या काळात ‘स्वरूपवर्धिनी’ तील प्रकल्प स्वरूपातील कामांमध्येही पुरंदरे यांना लक्ष घालावे लागत होते. वेळोवेळी संस्थात्मक वाढत्या कामांचीही जबाबदारी घ्यावी लागत होती. गेल्या अनेक वर्षांपासून ‘स्वरूपवर्धिनी’च्या कार्यवाहपदाची महत्त्वाची भूमिका ते पार पाडत होते. अगदी अलीकडच्या कोरोना साथरोगाच्या पार्श्वभूमीवर ‘लॉकडाऊन’मध्ये हातावर पोट असणार्‍या लोकांसाठी मदतकार्य करण्यात ‘स्वरूपवर्धिनी’चा मोठा पुढाकार होता. या मदतकार्याचेही त्यांनी नेतृत्व केले. दुर्दैवविलास म्हणजे, याच कोरोनाने त्यांना पुढे अचानकपणे गाठले. रक्तदाब व मधुमेहामुळे त्यांची प्रतिकारशक्ती अपुरी पडली आणि आठवडाभराची झुंज अपयशी ठरली. अखेर त्यांना मृत्यूला सामोरे जावे लागले. अनेकांसाठी हे अनपेक्षित होते. पन्नाशीत पदार्पण करत असतानाचा त्यांचा हा मृत्यू अनेकांना चटका लावून गेला. वंचित समाजगटातील तरुणाईला आपलसं करणारे आश्वासक व उमदे व्यक्तिमत्व अकाली हरपले. ‘विकसित व्हावे, अर्पित होऊनी जावे’ हे ‘स्वरूपवर्धिनी’चे ध्येयवाक्य ज्ञानेश पुरंदरे शब्दशः जगले आणि समाजासाठी, देशासाठी आपले आयुष्य अर्पण केले! ज्ञानेशच्या मृत्यूबद्दल दुःख व्यक्त करताना ज्येष्ठ शास्त्रज्ञ व ‘स्वरूपवर्धिनी’चे अध्यक्ष डॉ. रघुनाथ माशेलकर यांनी आपल्या शोकसंदेशात म्हटले आहे की, “ज्ञानेश पुरंदरे यांचे ‘स्वरूपवर्धिनी’साठीचे समर्पण, निष्ठा व योगदान अनन्यसाधारण होते. त्याची राहून राहून आठवण येत राहाणार.” अनेकांच्या अव्यक्त व मूकभावनाही अशाच आहेत!