अध्यात्म रामायण - आत्मारामाच्या कथागंगेचा दिव्य प्रवाह

रामायण आणि महाभारत, भारतीय संस्कृतीच्या संचितामधील दोन अमूल्य रत्न. संस्कृतीची तिच्या सर्वोच्च शिखरबिंदूकडे झालेली चढण आणि त्यानंतर अपरिहार्यपणे होणारी तिची उतरण, या दोन्हींची प्रतिबिंब अनुक्रमे रामायण आणि महाभारत यांमध्ये पाहायला मिळतात. काव्यस्वरूपात अवतरलेल्या तरीही धार्मिक आणि ऐतिहासिक मूल्यवत्ता अबाधित असलेल्या, जगातील अगदी मोजक्या साहित्यकृतींमध्ये अग्रगण्य अशी ही दोन आर्ष महाकाव्य आहेत. विशेषत्वाने या दोन्हींमधील रामायण हे जनमानसातील भक्ती आणि आदर्शवादाची आशा यांना सदैव साद घालते. रामाचे ‘अयन’ म्हणजे रामाचा मार्ग; रामाचा-रामाच्या पाऊलखुणांचा घेतलेला मागोवा म्हणजेच रामायण. आदिकवी वाल्मिकींच्या प्रतिभेतून अवतरलेली ही दाशरथी रामाची पावन कथा, भारतीय उपखंडाच्या अधोर्ध्व विस्ताराला व्यापून उरलेली आहे. नानाविध प्रदेशांतून तेथील भाषा, धारणा, काव्यशैली यांचे कालानुरूप साज लेवून पुन्हापुन्हा साकार होणारी ही रामकथा, आपले ‘शतकोटीप्रविस्तर’ हे विशेषण यथार्थ ठरवते. रामकथेचा मूलस्रोत हे वाल्मिकी रामायण मानले जात असले तरीही ‘आनंदरामायण’, ‘अद्भुतरामायण’, ‘महारामायण’ आणि ‘अध्यात्म रामायण’ या चार उत्तरकाळातील संस्कृत रचनांचा, जनमानसावरील प्रभाव लक्षणीय आहे. यांतही ‘अध्यात्म रामायण’ हे विशेष उल्लेखनीय म्हणावे लागेल.