आणीबाणी एक अत्याचारच !

अलाहाबाद उच्च न्यायालयाने आपल्या विरोधात निकाल दिला म्हणून व्यक्तिगत नफ्यासाठी उपयोगात आणलेले अत्याचाररुपी शस्त्र म्हणजे आणीबाणी, असेच आणीबाणीचे वर्णन योग्य आहे. इंदिरा गांधी यांनी आपले पंतप्रधानपद टिकावे यासाठी लाखो लोकांचे आयुष्य, विचार यांना तिलांजली दिली. त्यामुळे अनेकांचे संसार आणि आयुष्य उद्ध्वस्त झाले. लोकशाहीचा गळा घोटणारी जगातील सर्वात मोठ्या लोकशाही राष्ट्रातील काळी घटना म्हणून मी आणीबाणीकडे पाहतो. कारण, ‘मिसा’अंतर्गत तुरुंगवास मी व माझे काका डॉ. त्र्यं. ग. गायधनी आणि अनेकांनी भोगला आहे. ५ जानेवारी १९७६ रोजी माझे अटक वॉरंट जारी करण्यात आले आणि १७ जानेवारी १९७६ रोजी मला अटक करण्यात आली.

वॉरंट जारी करण्यात आलेल्या दिनांकापासून ते प्रत्यक्ष अटकेपर्यंत पोलिसांना माझा सुगावा लागत नसल्याने मला अटक झाली नाही. ‘रमेश गायधनी’ म्हणून माझी नेमकी ओळख ही माझी दुचाकी होती. ती मी वेगळ्या ठिकाणी उभी करत असल्याने आणि वेळप्रसंगी पदस्त भ्रमंतीमुळे माझा सुगावा पोलिसांना लागू शकला नाही. सुमारे १२ पोलीस मला अटक करण्यासाठी दाखल झाले होते. देशात सत्तांतरण होऊन इंदिरा गांधी यांचे सरकार जात नाही आणि ‘मिसा’ रद्द होत नाही, तोपर्यंत आम्ही ‘मिसानगर’ म्हणजे नाशिक रोड कारागृहात बंदी होतो.

रविवार कारंजावरील आमचा वाडा हा आणीबाणीशी संबंधित अनेक घटनांचा साक्षीदार आहे. मी नुकताच माझा इलेक्ट्रिकचा व्यवसाय सुरु केला होता. त्याचे अतोनात नुकसान या काळात झाले. कुटुंबातील दोन कमावते पुरुष मी व माझे काका, असे दोघेही तुरुंगात असल्याने कुटुंबाला प्रचंड आर्थिक समस्यांचा सामना करावा लागला. मात्र, आमच्या घरातील महिलांनी या काळात उत्तम सहकार्य करत घराचा पाया मजबूत ठेवला. पापड, चटणी, कुरड्या, अनारसे पीठ विकून घरातील महिलांनी उदरनिर्वाह केला. चार बहिणींनी सकाळी महाविद्यालयात शिक्षण व दुपारी फॉल-पिको असा दिनक्रम आखत भार उचलला. पूर्वी समारंभात बत्तासे वाटप होई. त्यासाठी लागणारे रंगीत आवरण तयार करण्याचे कामदेखील घरातील सर्वच महिलांनी केले. घराचा एक भाग गरज नसताना भाडेतत्त्वावर द्यावा लागला. अशाही स्थितीत नाशिक रोड येथे आपल्या ‘मिसाबंदी’ नातलगांना भेटावयास येणारे १५ ते २० माणसे गायधनी वाड्यात हक्काने निवासास येत. आणीबाणी ही अनपेक्षित होती, ती लोकशाहीच्या मुळावर होती. म्हणून रा. स्व. संघाचा आणीबाणीला विरोध होता. त्यामुळे या काळात सर्वात जास्त बंदी हे संघाचे स्वयंसेवक होते. भारतीय लोकशाहीच्या सुवर्णपर्वातील काळा काळ आणीबाणीच्या रूपाने इंदिरा गांधी यांनी लिहिला असेच वाटते.

(लेखक रा. स्व. संघ, नाशिकचे पूर्व जिल्हा कार्यवाह आणि हिंदुस्थान प्रकाशन, दिल्लीचे सदस्य आहेत.)