'पतंग' या कीटकावर अभ्यास करणारी पहिली महिला कीटकशास्त्रज्ञ डॉ. व्ही. शुभालक्ष्मी. प्रतिकूल परिस्थितीतही त्यांनी ध्येयपूर्तीसाठी प्रयत्नांची पराकाष्ठा केली. त्याचे चीज म्हणूनच की काय, त्यांना 'मॉथ लेडी' असे नावलौकिक मिळाले.
मुंबई (अक्षय मांडवकर) : 'मॉथ' म्हणजेच पतंगांवर अभ्यास करणारी 'ती' भारतातील पहिलीच महिला कीटकशास्त्रज्ञ. १५ वर्षे रात्रीचे अंध:कारमय विश्व पालथे घालून तिने पतंगांच्या गूढ साम्राज्याचा शोध घेतला. हा शोध सर्वसामान्यांसमोर मांडण्यासाठी त्यांनी लिहिलेले 'फिल्ड गाईड टू इंडियन मॉथ' हे पतंगांवरील स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतरचे पहिलेच पुस्तक ठरले. 'टेलिफोन ऑपरेटर ते पर्यावरण सल्लागार कंपनीची संचालिका' असा त्यांचा खडतर प्रवास. वन्यजीव संशोधनासारख्या पुरुषांची मक्तेदारी असणार्या क्षेत्रात त्यांनी स्त्री संशोधक आणि त्यातही 'कीटकशास्त्रज्ञ' म्हणून स्वत:ची ओळख निर्माण केली. बालपणापासून कीटकांप्रति मनात अकारण बसलेल्या भीतीवर मात करून त्यांनी कीटकांचे विश्व उलगडले. स्वच्छंदी तरीही ध्येयांचा वेध घेणारी ही 'मॉथ लेडी' म्हणजे डॉ. व्ही. शुभालक्ष्मी.
अॅन्टॉप हिल परिसरातील केंद्रीय कर्मचारी वसाहतीमधल्या एका सर्वसामान्य तेलुगू कुटुंबात शुभालक्ष्मी यांचा दि. २७ जानेवारी, १९७० रोजी जन्म झाला. लहानपणी त्यांना पावसाळ्यातली हिरवळ खुणवायची. पाण्याने भरलेल्या मैदानात साप, बेडूक, गोगलगायींना पाहणे, मुंग्यांना रस्ता तयार करून देणे, मैदानात उगवलेली जंगली वांगी, टोमॅटो तोडून भातुकलीचा खेळ खेळताना लक्ष्मीच्या मनात निसर्गप्रेमाचे बीज अंकुरले. विज्ञानाच्या पुस्तकात प्राण्यांविषयी वाचून निर्माण झालेली उत्कंठा त्या मैदानात प्रत्यक्ष अनुभवायच्या. मात्र, लक्ष्मी दहा वर्षांच्या असताना त्यांचे वडील निर्वतले. कुटुंबाला वसाहतीमधील घर सोडावे लागले. हे कुटुंब शीव कोळीवाड्यातील खाडीनजीकच्या एका चाळीत राहू लागले. आर्थिकदृष्ट्या प्रचंड हलाखीच्या परिस्थितीने त्यांच्या कुटुंबाला ग्रासले. अशात मोठ्या भावाने शुभालक्ष्मी यांना धीर देत पुढील शिक्षणाकरिता पाठिंबा दिला. या संपूर्ण कालावधीत शुभालक्ष्मींची निसर्गाशी जोडलेली नाळ कुठेतरी विरत गेली. त्यांचा कल वैद्यकीय शिक्षण घेऊन डॉक्टर होण्याकडे होता. मात्र, बारावीत चांगले गुण न मिळाल्याने 'जीवशास्त्र' विषयामधून पदवीचे शिक्षण घेण्याचे त्यांनी निश्चित केले.
साधारण तीन-साडे तीन वर्षांचा संशोधनाचा हा संपूर्ण प्रवास खडतर होता. कारण, ब्रिटिशांनंतर 'पतंग' या कीटकावर फारसा कोणीच अभ्यास केला नव्हता. त्याविषयीचे शैक्षणिक साहित्यदेखील मुबलक प्रमाणात उपलब्ध नव्हते. अशा परिस्थितीतही हार न मानता त्यांनी रात्र-रात्र संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यान पालथे घालून पतंगांच्या माहितीचे संकलन केले. संशोधन पूर्ण झाल्यानंतर १९९७ साली त्यांना 'बीएनएचएस'च्या गोरेगाव येथील निसर्ग केंद्रात शिक्षण अधिकारी म्हणून काम करण्याची संधी मिळाली. परंतु, 'डॉक्टर' या पदाचे वेड त्यांच्या मनात कायम होते. त्यासाठी १९९७ ते २००३ या कालावधीत त्यांनी 'पतंग' या कीटकावरच आपली पीएच.डी पूर्ण केली. या दरम्यानच्या कालावधीत त्यांनी 'बीएनएचएस'च्या गोरेगाव केंद्राचा सर्वांगीण विकास केला. दुर्लक्षित राहिलेल्या कीटकांवरती अनेक कार्यक्रमांचे आणि भ्रमंत्यांचे आयोजन केले. त्यामुळे लोक त्यांना 'मॉथ लेडी' नावाने संबोधू लागले. २००९ साली त्यांनी अमेरिकेत जाऊन 'नॉन-प्रॉफिट मॅनेजमेंट'चे एक वर्षाचे शिक्षण पूर्ण केले. तिथून परतल्यानंतर त्यांनी 'बीएनएचएस' सोडून स्वत:शी पर्यावरण सल्लागार कंपनी स्थापन करण्याचा निर्णय घेतला. 'बीएनएचएस'मध्ये २२ वर्षे केलेल्या स्थिर पगाराच्या नोकरीचा त्यांनी २०१४ साली राजीनामा दिला.
वन्यजीव व पर्यावरण विषयक मजकूरासाठी लाईक करा...
facebook.com/MahaMTB/ आणि फॉलो कराtwitter.com/MTarunBharat