इदी, एन्टेबी आणि वारांगनेव नृपनीति

१९७६ सालचा जून महिना होता. २७ तारखेला दुपारी १२ च्या सुमारास एअर फ्रान्सच्या एका विमानाने ग्रीसमधील अथेन्स विमानतळावरून उड्डाण केले. ते पॅरिसकडे निघाले. मुळात हे उड्डाण इस्रायली राजधानी तेल अवीव ते पॅरिस असे होते. अथेन्स विमानतळ सोडल्यावर थोड्याच वेळात प्रवाशांपैकी चारजण उठले. दोघे वैमानिकाच्या कक्षात घुसले. पिस्तुलाच्या धाकाने त्यांनी वैमानिकाला विमान लिबियाकडे वळवण्यास भाग पाडले. उरलेल्या दोघांनी प्रवाशांवर पिस्तुल रोखून त्यांना विमानाचे अपहरण करण्यात येत असल्याचा इशारा दिला. दुपारी साधारण साडेतीनच्या सुमारास विमान लिबियाच्या वेगाझी विमानतळावर उतरलं. तिथे इंधन भरल्यावर ते पुन्हा उडालं आणि युगांडा देशाची राजधानी कंपाल येथील ‘एन्टेबी’ या विमानतळावर उतरलं. विमानात २४८ प्रवासी आणि १२ कर्मचारी मिळून २६० लोक होते. यातील चार अतिरेक्यांमध्ये दोघेजण ‘पॅलेस्टाईन लिबरेशन ऑर्गनायझेशन’ (पीएलओ) या संघटनेचे एक पिल्लू, ‘पॉप्युलर फ्रंट फॉर लिबरेशन ऑफ पॅलस्टाईन’ (पीएफएलपी)चेसदस्य होते. दुसरे दोघे ‘रेव्होल्युशनरी सेल्स’ या जर्मन अतिरेकी संघटनेचे सदस्य होते.

सगळं जग आश्चर्याने थक्क झालं. सर्वत्र इस्रायलचं अपार कौतुक झालं आणि सर्वत्र इदी अमीनची प्रचंड नाचक्की झाली. पॅलेस्टाईनी अरबांनी विमान पळवलं, यात काही नवल नव्हतं. लिबियाने विमानात इंधन भरू दिलं, यातही फारसं नवल नव्हतं. कारण, लिबियाचा हुकूमशहा मुहम्मद गद्दाफी हा अरबच होता. पण, अरब आणि इस्रायलच्या दुश्मनीत इदी अमीनने अरबांची बाजू का उचलावी, हे कुणाला उलगडत नव्हतं. भारतात तर इदी अमीन अगोदरच अप्रिय झाला होता. कारण, १९७३ साली त्याने किमान ८० हजार आशियाई लोकांना युगांडातून हाकलून दिलं. यातले बहुसंख्य भारतीय आणि त्यातही गुजराती व्यापारी होते. गुजराती भाषेत ‘गांडा’ म्हणजे ‘वेडा.’ त्यामुळे या घटनेनंतर भारतात, विशेषत: गुजरातमध्ये आणि मुंबईत ‘इदी अमीन’ आणि ‘यू-गांडा’ या शब्दांना वेगळा संदर्भ प्राप्त होऊन ‘इदी अमीन’ची भरपूर कुचेष्टा झाली. ते कसंही असो. १९७६ साली ज्या इदी अमीनला इस्रायलने अशा प्रकारे अतिशय कणखरपणे हाताळला, त्या इदी अमीनला सत्ता हासिल करायला १९७१ साली इस्रायलनेच मदत केली होती. राजकारण हे किती विचित्र असतं, इथे शत्रू आणि मित्र कसे सतत बदलत असतात, याचं हे उदाहरण आहे.

लगेचच युगांडा स्वतंत्र झाला. इदी अमीनचा झपाट्याने उत्कर्ष होत गेला. युगांडाच्या सैन्यामध्ये भरती करण्याचे काम त्याच्याकडे आले. आपली स्वत:ची ‘काकवा’ ही टोळी, आपल्या आईची ‘कागबारा’ ही टोळी, युगांडाच्या उत्तरेला असणाऱ्या सुदान या देशातली ‘न्युबियन’ या नावाने ओळखली जाणारी टोळी यांच्यातून त्याने भरपूर सैन्यभरती केली. हे करताना त्याने, आपण भरती केलेले सैनिक आपल्याशी एकनिष्ठ राहतील, याची पुरेपूर काळजी घेतली. मग एक दिवस त्याचा उजाडला. 25 जानेवारी, 1971 या दिवशी ‘रेडिओ युगांडा’ने जाहीर केलं की, अध्यक्ष मिल्टन ओबोरे यांची सत्ता संपुष्टात आली असून, जनरल इदी अमीन हे आता नवे राष्ट्रप्रमुख आहेत. ब्रिटनची युगांडावरची राजनैतिक सत्ता संपली असली तरीही व्यापारासाठी दोघेही एकमेकांशी चांगले संबंध ठेवून होते. त्यामुळे जगभरच्या राजकीय नेत्यांनी असा अंदाज बांधला की, ओबोरे यांची धोरणं न पटल्यामुळे ब्रिटननेच इदी अमीनला हाताशी धरून हे सत्तांतर घडवून आणलं असावं. अर्थात, अलिखित राजकीय संकेतानुसार जाहीरपणे कुणी तसं म्हटलं नाही. पण, युगांडाची राजधानी कंपालमधील ब्रिटिश राजदूत रिचर्ड स्लेटर याला धक्का बसला. लंडनमधून परराष्ट्रमंत्री डग्लस होम याच्याकडून स्लेटरकडे याबाबत विचारणा होऊ लागली. स्लेटरने कंपालमधील इस्रायली लष्करी सल्लागार कर्नल बार लेव याला गाठलं आणि मग सगळा उलगडा झाला.

यात इस्रायली सैन्याचा मोठा सहभाग होता. युगांडा स्वतंत्र झाल्या झाल्या स्वतः इदी अमीन काही काळ इस्रायलमध्ये जाऊन विशेष प्रशिक्षण घेऊन आला होता. युगांडाचा शीवशेजारी सुदान हा अरब देश आहे. त्यामुळे इस्रायलविरोधी अरबांच्या फळीत सुदानही होताच. युगांडाला मदत करण्यात इस्रायलचा हेतू हा की, युगांडाने सुदानमधील सरकारविरोधी बंडखोरांना मदत देत राहावं. इदी अमीनने हे काम आनंदाने पत्करलं. त्यामुळे तो इस्रायलचा दोस्त झाला. त्याला युगांडाची सत्ता हवी होती. योग्य संधी मिळताच त्याने आपल्याशी एकनिष्ठ असलेल्या सैन्याच्या जोरावर मिल्टन ओबोरे सरकार उलथवलं. इस्रायलचा यात काहीच तोटा नव्हता. त्यामुळे त्याने अमीनला मदत केली. ‘इस्रायली मिलिटरी अॅटेशे कर्नल बार लेब’ यांच्याकडून हे सगळं वृत्त कळल्यावर ते लंडनला कळवलं. परराष्ट्रमंत्री डग्लस होम याने त्याला जे उलट उत्तर पाठवलं ते राजनीतीच्या अभ्यासाच्या दृष्टीने फार महत्त्वाचं आहे. मिल्टन ओबोरेचं लोकशाही सरकार उलथवून इदी अमीन हा लष्करी हुकूमशहा सत्तेवर आला. याबद्दल डग्लस होमला, ब्रिटन या लोकशाहीची जननी असणाऱ्या देशाच्या परराष्ट्रमंत्र्याला, काडीचंही दु:ख असल्याचं या संदेशात दिसत नाही. डग्लस होम म्हणतो, “पंतप्रधान एकंदर घटनाक्रमावर लक्ष ठेवून आहेत. आपल्या शस्त्रास्त्रांची विक्री करण्याची संधी साधण्याकडे लक्ष दे.”

अर्थात, ही संधी पहिल्यांदा इस्रायलने साधली. युगांडाचे नवे सत्ताधारी म्हणून इदी अमीन यांनी लगेचच आपला पहिला विदेश दौरा इस्रायलला केला. पंतप्रधान गोल्डा मायर यांनी त्यांचे स्वागत केलं. पण, इस्रायलकडून युगांडाला हव्या असलेल्या शस्त्रास्त्रांची त्यांनी सादर केलेली भलीमोठी यादी पाहून गोल्डा मायर ‘चाट’ पडल्या होत्या, असं म्हणतात. यानंतर दुसरा विदेश दौरा अमीन यांनी ब्रिटनचा केला. लंडनला त्यांचं भव्य स्वागत झालं. शस्त्रास्त्रांचा सौदा बहुधा ब्रिटनला हवा तसा झाला. कारण, नंतर राणीने बकिंगहॅम राजवाड्यात शाही मेजवानी देऊन अमीन यांचा सत्कार केला होता. ब्रिटिश परराष्ट्र खात्याच्या अलीकडेच जाहीर झालेल्या कागदपत्रांमधून ही चित्तरकथा बाहेर पडली आहे.

नृपनीति म्हणजे राजकारण हे वारांगनेप्रमाणे असतं, असं आपले प्राचीन सुभाषितकार म्हणून गेले आहेत, ते किती खरं आहे, याचा प्रत्यय अशा कथांमधून पुन्हा पुन्हा येत असतो.